De Mithras-tempel onder de Santa Prisca

Recent hadden we het over de basiliek Santa Prisca op de Aventijnse heuvel. Vandaag staan we even stil bij het ondergrondse gedeelte van deze kerk. De monniken van het aangrenzende klooster hebben jarenlang onder de kerk gegraven in de hoop de oude christelijke ontmoetingsruimte terug te vinden. Zij hadden geen succes, maar in 1934 werd wel een Mithrastempel of mithraeum ontdekt. Die zou pas worden opgegraven in de periode 1953-1966. Dat gebeurde onder leiding van twee Nederlandse archeologen, M.J. Vermaseren and C.C. van Essen. Ook het tweebeukige christelijk oratorium uit het einde van de tweede eeuw werd toen blootgelegd

Zoals wel vaker gebeurde (een bekend voorbeeld is de San Clemente) hebben ook hier de christenen triomfantelijk de apsis van hun nieuwe kerk recht boven een Mithrasheiligdom gebouwd. Toen zij het mithraeum in handen kregen sloegen zij de beelden stuk en hakten zij met bijlen op de wandschilderingen.

Toen de archeologen op het einde van de jaren ’50 van vorige eeuw zorgvuldig de aarde zeefden waarmee het mithraeum was volgestort, vonden ze fragmenten terug van de in stucwerk uitgevoerde beelden van Mithras en Serapis, die op wonderbaarlijke wijze vele eeuwen lang onder de grond bewaard waren gebleven. De stukjes werden verzameld en aan elkaar gepast en de beschadigde wandschilderingen werden gerestaureerd.

Net als andere soortgelijke heiligdommen in Rome, is ook dit mithraeum geïntegreerd in een woning, waarvan het ondergrondse gedeelte zich uitstrekt tot onder het noordelijke deel van de kerk en de omliggende binnenplaats. Volgens stempels en aanduidingen op de bakstenen wed het oorspronkelijke huis gebouwd in 95 v. Chr. en werd het in de loop van de tweede eeuw na Chr. meermaals verbouwd.

Er is discussie over de eigenaar van de woning. De stelling dat het huis werd bewoond door senator Lucius Licinius Sura, een goede vriend van keizer Trajanus, die het drie keer tot consul bracht, wordt niet door iedereen gedeeld. Sommige geleerden stellen dat het hier om het huis gaat waarin Trajanus leefde vooraleer hij keizer werd.

In ieder geval werd aan het einde van de tweede eeuw het ondergrondse complex nog uitgebreid, ongetwijfeld om de Mithrascultus, die toen nog erg verspreid was, te eren. Het mithraeum bestond zeker nog in 202, dat blijkt uit een inscriptie van een gelovige, die op 21 november van dat jaar door zijn inwijding in de mysteriën ‘opnieuw’ geboren werd. Hier is een klein museum ingericht, het antiquarium. Naast de voorwerpen uit het Romeinse huis worden enkele fraaie beelden tentoongesteld zoals een zonnegod en Serapis, van oorsprong een Egyptische godheid die de mensen geluk en genezing bracht.

Mithras was de Perzische zonnegod, die op 25 december, de dag van de zonnewende, in een grot uit een maagd geboren werd. Herders waren daar getuige van. Hij werd 33 jaar oud. Het verhaal zal christenen vertrouwd in de oren klinken. Mithras moest in opdracht van Apollo de kosmische stier doden en zijn bloed uitsprenkelen over de wereld. Gedwarsboomd door een schorpioen, een jachthond en een slang, symbolen van het kwaad, leverde hij een strijd op leven en dood met de stier. Mithras overwon, uit het bloed dat de stier verloor en dat door de slang werd gedronken, ontstond het aardse leven en dat van het hiernamaals.

Uit de sappen van de schorpioen, die de stier in zijn testikels beet om de voortplanting te voorkomen, ontstond het boze. De hond ving de ziel op. Volgens sommigen vindt de os in de kerststal zijn oorsprong in dit verhaal. Uit het bloed van de stier ontkiemde niet alleen al het leven, maar ook al het goede. Als beloning voor zijn daad nam Apollo Mithras in een zegewagen voor een feestmaal mee in de hemel. De rituele maaltijd, herinnering aan het overwinningsbanket van Apollo en Mithras, was het meest karakteristieke deel van de Mithrascultus.

De Mithrasgodsdienst is in wezen een cultus van de kosmos en de seizoenen. De riten werden bij voorkeur gevierd in een grot of een hol dat het heelal voorstelde. Om het helemaal echt te doen lijken beschilderde men het gewelf met sterren. Zoals Mithras door zijn strijd tegen de stier, met de hulp van Apollo de hemel gewonnen had, zo hielp hij zijn volgelingen in de strijd tegen het kwaad. Na zijn dood leidde hij degenen die de beproevingen doorstaan hadden door de zeven hemelsferen naar de velden van de gelukzaligen. Aan het einde der tijden zou Mithras terugkeren op aarde en de mensen laten verrijzen en de goeden onsterfelijk maken.

Uiteraard bestaan er vele overeenkomsten tussen de Mithrascultus en het christendom, maar innerlijk staan ze ver van elkaar verwijderd. De Mithrasverering was een zeer moralistische godsdienst, die uitsluitend mannen toeliet en de trouw als hoogste deugd in ere hield. Ook in het hart van Londen werd een Mithrasheiligdommen ontdekt en het is interessant te bedenken dat na de afschaffing van de heidense erediensten in 382 juist de Britse legioenen in opstand kwamen en Maximus tot leider kozen.

Hij streed in 388 tegen de christen Theodosius (378-395, de laatste keizer voor de splitsing in west en oost). Dit was de voorlaatste slag geleverd door het heidendom. De Mithrasdienst verdween definitief na de overwinning van Theodosius in 394 op Arbogast en de Franken aan de Frigidus, het jaar daarop werd de godsdienst officieel verboden. Ook in het Belgische Tienen werd een Mithrasheiligdom ontdekt.

Maar even terug naar de ondergrond van de Santa Prisca. In dit behoorlijk goed bewaard gebleven mithraeum onderscheiden we een vestibule met een kleine ruimte in de hoek waar de offerdieren geslacht werden, vervolgens het grote triclinium, een vertrek waar de benodigheden voor de dienst bewaard werden en tenslotte de doopkamer.

In de nis bij de ingang van het triclinium stonden beelden van de vruchtbaarheid en de onvruchtbaarheid, de fakkeldragende tweelingsbroers Cautes en Cautopates. Het beeld van Cautes is behouden gebleven. Ook hier bevinden zich aan beide zijden van het triclinium rijen zitplaatsen. In de nis aan de achterwand zien we een stierdoding door Mithras en Saturnus, die het zich gemakkelijk heeft gemaakt. Het lichaam van Saturnus is opgebouwd uit amforen die met stucwerk zijn bezet. Aan de wanden van het triclinium zijn indrukwekkende fresco’s aangebracht.

Rechts zie je de ‘zeven graden van inwijding’ uitgebeeld. Aan iedere inwijdingsgraad beantwoordt een planeet. Bij iedere inwijdingsgraad staat een inscriptie, beginnend met het Perzische woord ‘nama’ (eer); dan volgt de naam van de inwijdingsgraad, het woordje ‘tutela’ en de planeet. Zo bijvoorbeeld ‘nana leonibus tutela Jovis’ wat neerkomt op ‘eer aan de leeuwen die door Jupiter beschermd worden’. De inwijdingsgraden met de planeten van laag naar hoog: corax (raaf) – Luna (maan); nymphus (bruidegom) – Venus; miles (soldaat) – Mars; leo (leeuw) -Jupiter; Perses (Pers) – Mercurius; heliodromus (zonneloper) – Sol (zon); pater (vader) – Saturnus.

In dit mithraeum zijn de bij corax en Perses behorende planeten omgewisseld. Naast de inwijdingsgraden op de rechterwand wordt, zich voortzettend op de linkerwand, een processie van leeuwen uitgebeeld. Zij dragen een stier, een haan, een ram, een mengvat en een varken. Aan het einde van de stoet rechts op de linkerwand zie je een grot met vier personen. Mithras rechts en Sol links worden bediend door twee figuren, van wie er één een ravenmasker draagt. Het gaat om de bezegeling van het verbond tussen Mithras en Sol. Tijdens de rituele maaltijden werden Mithras en Sol vertegenwoordigd door de pater en heliodromus. Deze gingen dan hetzelfde gekleed en waren voorzien van dezelfde attributen als Mithras en Sol.

Door een gang komt men in een crypte uit de periode tussen de zevende en de negende eeuw. Volgens de overlevering zou Petrus op deze plaats gedoopt hebben maar dat is dus niet te bewijzen en gebeurde al zeker niet met behulp van de doopvont waarover we het in onze nieuwsbrief van gisteren hadden. Wel bevindt zich hier de urn met de resten van de heilige Prisca. In de vitrines bevinden zich reliëfs van aardewerk, lampen, enz. Van hieruit voert een trap naar de oude titulus gelegen onder de vloer van de huidige kerk. Hier zijn resten van de eerder vermelde oude fresco’s te zien.

Het meest bekende Mithrasheiligdom in Rome is waarschijnlijk de ruimte onder de San Clemente-kerk. Nochtans zijn er in Rome ruim zestig dergelijke Mithrastempels ontdekt. Helaas zijn ze lang niet allemaal open voor het publiek, al komt daar stilaan verandering in. Zo is sinds enige tijd het Mithrasheiligdom onder Palazzo Barberini te bezoeken en kan je (soms met enig doorzettingsvermogen) ook nog wel andere dergelijke plekken bezoeken, zoals bijvoorbeeld het mithraeum onder de Crypta Balbi.

Het ondergrondse Mithraeum van de Santa Prisca is beperkt te bezoeken en enkel na reservatie of afspraak. Het is open elke tweede en vierde zaterdag van de maand voor particulieren om 16 u. en voor groepen om 15 u. en 17 u. Reserveren is verplicht en kan via deze website. De toegang bedraagt 4,5 euro, 100 euro voor groepen; rondleidingen: 30 euro.

Mitreo di Santa Prisca
Via di Santa Prisca 13, Rome