Het tempeltje van Bramante

Een klein en door toeristen vaak vergeten en amper bezocht meesterwerk is het Tempietto van Bramante (zie onze eerdere bijdrage, over deze architect uit Urbino) op de binnenhof van het klooster San Pietro in Montorio in Rome. Het gaat om een ronde centraalbouw met vrijstaande zuilen en een koepel, vandaag te bewonderen op een naar verhouding veel te kleine binnenplaats en destijds neergezet op de plek waar men destijds dacht dat de apostel Petrus was gekruisigd, bij de kerk van San Pietro in Montorio op de top van de Janiculum. Vóór die tijd stond hier ook al een kapel, waarvan in de vijftiende eeuw echter alleen nog maar een altaar en twee zuilen resteerden. Sinds maart van dit jaar bereik je het Tempietto via enkele tentoonstellingszalen, waar je kan kennismaken met de geschiedenis van het kleine gebouw.

Deze tempietto was het eerste grote werk van Bramante in Rome en een prototype van de renaissancekunst. Wegens de harmonieuze proporties werd de tempietto reeds in de zestiende eeuw gewaardeerd als een monument dat kon wedijveren met gebouwen uit de klassieke oudheid. Het was het eerste bouwwerk dat volledig werd opgetrokken in Dorische stijl. In navolging van Vitruvius koos Bramante in plaats van Korinthische zuilen voor Dorische omdat Petrus, een visser, een aardse, nuchtere man was.

In tegenstelling tot de Romeinse en christelijke architectuur concentreerde Bramante zich hier op de buitenkant van het gebouw. Het Tempietto is een rond gebouw met twee verdiepingen bekroond door een halfronde koepel, die tijdens de zeventiende eeuw een beetje gewijzigd werd. Door de verschillen in steensoorten zijn er kleurcontrasten. Het gebouw bestaat voor het grootste deel uit travertijn. De granieten zuilen zijn grijs, en de kapitelen, de basis van de zuilen en de balustrades van wit marmer.

Achter de balustrade wijkt de bovenverdieping terug en wordt deze tussen de beurtelings halfronde en rechthoekige nissen door vensters onderbroken. Het fries bevat trigliefen en metopen die afgeleid zijn van klassieke Dorische bouwwerken zoals de tempel van Vespasianus op het Forum Romanum, het draagt de geometrisch uitgevoerde balustrade.

Op het snijwerk in de metopen zijn geen oorlogstrofeeën afgebeeld maar objecten voor de christelijke eredienst. Het gebouw heeft vier sets van vier pilaren. De tussenliggende inhammen zorgen er samen met de toegangsdeur voor dat er binnen het ronde gebouw een kruisvorm ontstaat. De afstand van de grond tot de onderzijde van de balustrade (9 m) is gelijk aan de buitenbreedte van het gebouw (dat wil zeggen, de diameter met de zuilenrij inbegrepen).

Dergelijke wiskundige perfectie vind je in het hele tempeltje terug. De verhouding van de basis van de zuilen tot hun hoogte is gelijk aan die van de inhammen tot de totale hoogte van het gebouw. Neem de breedte van een nis, deze vind je negen maal terug, vertrekkend van de top van de koepel tot de basis van de zuilen. De bovenste doorsnede van de zuilen maal negen geeft de hoogte van de zuil, enz.

De lantaarn is niet origineel, maar was wel door Bramante gepland. Niet alle inspiratie was afkomstig uit de klassieke Oudheid, de koepel bijvoorbeeld is eerder typerend voor christelijke kerken, evenals de balustrade. Toch werd het gebouw direct als ‘antiek’ bestempeld.

Nog geen tien jaar na de voltooiing nam Rafaël een versie van dit tempietto op in zijn schets voor het wandtapijt van Paulus die in Athene preekt. Dit tapijt is nog steeds te zien in de Pinacotheek van de Vaticaanse musea. Daarmee suggereerde Rafaël dat het ontwerp dermate goed was, dat het een pre-christelijke tempel had kunnen zijn. Het was ook het enige gebouw dat noch een klassieke ruïne, noch één van zijn eigen bouwwerken was, dat Andrea Palladio (1508-1580) opnam in zijn ‘I Quattro Libri dell’ Architettura’.

Tijdens de zeventiende eeuw gebruikte Claude le Lorrain deze tempietto meermaals als model voor een klassieke tempel, en Christopher Wren (die het enkel van Palladio’s illustraties kende) gebruikte het bij zijn ontwerp van de koepel van de St Paul’s Cathedral in Londen. De invloed van dit kleine tempelgebouw van Bramante gaat dus veel verder dan velen vermoeden.

Het interieur van het tempeltje is helemaal wit gehouden en in de nissen, die precies tussen de nissen in de buitenmuur zijn aangebracht, staan beelden uit de school van Bernini. Let ook op de mooie ‘cosmatenvloer’. Op het altaar uit de zestiende eeuw zie je de wapens van de Spaanse koning Ferdinand en koningin Isabella die de tempel bestelden, toen hun wens voor de geboorte van een zoon vervuld werd. Bramante kreeg de opdracht toen hij nog bezig was aan de Santa Maria della Pace, die in 1504 zou voltooid raken.

De keuze voor de locatie van de kerk en het klooster San Pietro in Montorio heeft te maken met een verkeerde interpretatie van de woorden inter duas metas (‘tussen twee metae’) uit de ‘Handelingen van Petrus’. Metae waren obelisk- of piramidevormige pilaren aan de beide uiteinden van de spina, het middengedeelte van een circus. Men dacht destijds dat het ging om de plek tussen de piramide van Cestius en een obelisk in de buurt van het Vaticaan, en zo kwam men uit op de top van de Janiculum-heuvel.

Later werd duidelijk dat het ging om de eindpalen in het circus van Nero, op de plaats van de huidige Sint-Pietersbasiliek. Petrus zou dus ergens op de spina van dat circus zijn gekruisigd. Dat had men eigenlijk kunnen weten, want ook de eerste Sint-Pietersbasiliek werd door keizer Constantijn (of zijn zonen) werden op deze plek opgericht.

Via een kleine trap geeft een deurtje toegang tot de ondergrondse kapel die in 1586 (dus tachtig jaar na de bouw van het Tempietto) in opdracht van Paulus III werd gebouwd. De trap werd ontworpen door Bernini. In de onderkapel vertonen de stucco’s op het plafond episoden uit het leven van Petrus. De zeer kleine binnenruimte, in feite de cella van de tempel, heeft een doormeter van slechts 4,5 m, net genoeg voor de priester aan het altaar. De gelovigen moesten zich buiten het gebouw ophouden en volgden de liturgische plechtigheden door de geopende poorten van het ‘sacellum’.

De vrije ruimte rondom het Tempietto verkreeg zo een welbepaalde en belangrijke functie, namelijk als verzamelplaats der gelovigen. Donato Bramante had gepland dat zijn tempietto zou omringd worden door een cirkelvormig klooster met colonnades. De kleine centraalbouw zou dan hebben geleken op de naaf van een wiel. De ruimte tussen het centrale gebouw en het klooster moest door haar beperkte afmetingen het optische effect, voortgebracht door het tempietto, bepalen.

Maar Bramante’s ontwerp voor het omringende gebouw werd niet uitgevoerd, zodat het tempietto nu een wat verloren indruk maakt op de binnenplaats die er eigenlijk te klein voor is. In het klooster naast het tempelgebouw bevinden zich in het renaissancegedeelte fresco’s uit de zestiende eeuw die worden toegeschreven aan Nicolo Pomarancio.

De vloer van de cella is ingelegd met mozaïeken. Met een gat in de grond is hier de plaats aangegeven waar Petrus precies zou zijn gekruisigd. In de nis tegenover de ingang, boven het altaar, staat een beeld van Petrus met sleutels in zijn hand, waarmee hij meestal wordt afgebeeld. Dan zijn er tussen de vier ‘grote’ inhammen vier kleinere nissen, met beelden van de vier evangelisten met hun attributen: Johannes met een adelaar, Lucas met een stier, Marcus met een leeuw en Matteüs met een mens. Op het altaar is een reliëf waarop te zien is hoe Petrus ondersteboven wordt gekruisigd.

Op een steen in de crypte staat de inscriptie: SACELLUM APOSTOLOR. PRINCI. MARTIRIO. SACRUM. FERDINAND. HISPAN. REX ET. HELISABE. REGINA. CATHOLICI. POST. ERECTAM. AB. EIS. AEDEM. POSS. AN. SAL. KRIANE. M.D.II.

Hieruit kan men opmaken dat het tempeltje inderdaad als martyrium bedoeld is, een heilige kapel voor het martelaarschap van de voornaamste der apostelen, dat het is opgericht door de Spaanse katholieke koning Ferdinand en koningin Isabella, en dat de inscriptie in 1502 werd aangebracht. Het jaartal 1502 in de inscriptie verwijst in principe naar de voltooiing van de bouw, die rond 1500 begon. Volgens sommige bronnen zou het tempietto echter pas rond 1510 zijn gebouwd. Die theorie raakte verspreid omdat in een reisgids uit 1509 een uitgebreide beschrijving staat van de San Pietro in Montorio maar met geen woord wordt gerept over Bramante’s tempietto.

De theorie kan echter onmogelijk juist zijn en strookt niet met de bouw van de Sint-Pietersbasiliek, waarmee Bramante reeds in 1506 begonnen was en waarvan het plan geïnspireerd was door het tempeltje. Het is ook weinig waarschijnlijk dat Bramante zich met zo’n grootschalige opdracht voor ogen, nog zou hebben bezig gehouden met deze tempietto. Wel is het mogelijk dat het jaartal van de inscriptie verwijst naar het leggen van de fundering en dat de rest van het tempeltje enkele jaren later werd afgewerkt.

Er staan nog twee andere inscripties in het gebouwtje die verwijzen naar grote renovaties. De eerste ingreep gebeurde in 1605, waarbij de volledige koepel werd vervangen door de huidige. De originele koepel was waarschijnlijk eenvoudiger gebouwd en misschien bedekt met dakpannen. Er bestaan geen duidelijke details. Wel is zeker dat er destijds een andere, kleinere lantaarn op stond. Ook werden tijdens deze renovatiebeurt enkele kleinere details veranderd. De andere inscriptie verwijst naar een restauratie in 1804.

De realisatie van deze tempietto was voor het Vaticaan de directe aanleiding om Donato Bramante uit te nodigen een ontwerp op te stellen voor de nieuwe Sint-Pietersbasiliek. Dat zou hem eeuwige roem opleveren, al was hij slechts het eerste hoofdpersonage in een zeer lange bouwcyclus die meer dan 150 jaar zou duren en zou verlopen onder twintig pausen en tien hoofdarchitecten. Behalve roem, leverde het Bramante ook de weinig flatterende titel ‘meester-verwoester’ op. Hoe dat komt lees je in een volgende bijdrage.