De oorlog en het Vaticaan – Geheim verzet na de brand van Leuven in 1914

Eind augustus 1914. Het Duitse leger legt de stad Leuven zo goed als volledig in de as. Ook de bibliotheek van de Katholieke Universiteit Leuven wordt volledig vernietigd. In België wordt een scherpe veroordeling door paus Benedictus XV verwacht, maar de reactie is nogal lauw. Het Vaticaan lijkt te talmen. Mgr. Paulin Ladeuze, de toenmalige rector van de universiteit, stuurt daarop een geheim (en niet eerder gepubliceerd) rapport aan de Heilige Stoel. Die ingreep past in een bredere diplomatieke operatie waarbij Belgische professoren en geestelijken vanaf kerstmis 1914 bondgenoten zoeken in het Vaticaan. Via een ondergrondse club met internationaal elan in Rome (de zogenaamde ‘club van vijf’) willen ze de neutrale houding van de paus veranderen. Mgr. Eugenio Pacelli, de latere paus Pius XII, zou hierin een actieve rol spelen.

Dat is de heel bondige essentie van het nieuwe boek van Johan Ickx, dat recent werd voorgesteld en wordt uitgegeven door Lannoo. De auteur is als verantwoordelijke voor het historische archief van de sectie voor buitenlandse betrekkingen van de Heilige Stoel uitstekend geplaatst om de lezer binnen te leiden in de interne keuken van de Vaticaanse diplomatie tijdens de Eerste Wereldoorlog. Johan Ickx is doctor in de kerkelijke geschiedenis, licentiaat in de godsdienstwetenschappen en baccalaureus in de filosofie en in de theologie.

Kardinaal Pietro Parolin, die in 2013 Tarcisio Bertone opvolgde als staatssecretaris van Vaticaanstad, schreef het voorwoord voor het boek dat een tot op heden onbekend stukje geschiedenis prijsgeeft van de diplomatie in het Vaticaan na de vernietiging van Leuven tijdens de eerste Wereldoorlog, een gebeurtenis die zoals het zich nu laat aanzien deel uitmaakte van een complot. Van Duitse vergelding tegenover de bevolking die op Duitse troepen zou geschoten hebben was blijkbaar geen sprake, de vernietiging gebeurde gepland en doelbewust.

De pauselijke nuntius Tacci in Brussel en vooral zijn zaakgelastigde Mgr. Emanuele de Sarzana speelden in de nasleep van deze gebeurtenissen een dubieuze en kwalijke rol die tot nog toe niet bekend was. Ook dat komt in dit boek aan bod, net als hoe met beide heerschappen wordt afgerekend.

Paus Benedictus xv noemde Wereldoorlog I een nutteloze slachting maar terwijl burgers onder de woede van de verschillende legers te lijden kregen en vele soldaten stierven op de slagvelden en in de loopgrachten over heel Europa, vond er parallel daarmee, van eind 1914 tot de eerste helft van 1915 een andere, stille maar niet minder beslissende strijd plaats in de paleizen en salons van Rome en van het Vaticaan.

“De resultaten van dit onderzoek zijn verrassend. Wie de auteur kent, die wetenschappelijk gevormd werd aan de universiteiten van Leuven en Rome, weet dat we een origineel verhaal mogen verwachten met niet-conformistische besluiten. Vertrekkende van de verbazing die twee documenten teweegbrachten, beide bewaard in de archieven van het staatssecretariaat, introduceert de auteur ons in de kamers waar de gesprekken plaatsvonden en achter de schermen van de politieke activititeit”, aldus kardinaal Parolin.

“De onverwachte wending in de politieke en diplomatieke keuzes van de Heilige Stoel ten aanzien van het lijdende Belgische volk en van de Katholieke Universiteit Leuven, uitvoerig aangetoond op basis van historisch betrouwbare documenten, zal onvermijdelijk een weerslag hebben op de interpretaties van de andere keuzes die gemaakt werden op internationaal niveau. Het feit dat een dergelijke onverhoedse ommezwaai plaatsvond door inspiratie en onder impuls van Mgr. Eugenio Pacelli, de toekomstige paus Pius XII, maakt dit boek quasi profetisch”, schrijft Parolin.

Bij de herdenkingen van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog organiseerde het Pauselijk Comité voor Historische Wetenschappen in 2014 een groot colloquium. Johan Ickx nam deel aan de voorbereiding ervan en werd uitgenodigd om er een lezing te houden over de Katholieke Kerk in België tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het was de bedoeling dat hij ook een bijdrage zou schrijven die na het colloquium gepubliceerd zou worden in de aktebundel. Zijn onderzoekswerk voor dat artikel bracht echter onverwachte ontdekkingen met zich mee, waaraan dit boek zijn oorsprong dankt.

Het gaat om een geheim rapport, toe te schrijven aan Mgr. Paulin Ladeuze, en aantekeningen bij dat rapport van een onbekende hand. Al snel groeide de intuïtie dat de diplomatieke akten van de Heilige Stoel voor België rond 1914-1915 grote leemtes bevatten en dat ze bovendien vaak een onverklaarbare en weinig logische bewaarorde vertoonden. Tegelijk sprongen een aantal nota’s en telegrammen in het oog, die een heel intense activiteit van de Vaticaanse administratie suggereerden met betrekking tot twee prangende thema’s: de brand van Leuven en de vermeende gijzeling van kardinaal Mercier.

Archiefmateriaal uit Brussel en Leuven zou eveneens een schat aan informatie prijsgeven, ook al was er inmiddels honderd jaar verstreken sinds de oorlog. Een nieuwe studie van de briefwisseling van Mgr. Simon Deploige (die een belangrijke rol zou spelen als een diplomatieke geheim agent tussen Leuven en Rome) in het Rijksarchief te Brussel gaf verrassende details prijs, die in de richting wezen van een geheime groep met personen van verschillende nationaliteiten, actief in Rome en bij de Heilige Stoel.

Zij stelden zich tot doel de valse Duitse oorlogspropaganda bij het Vaticaan te ontmaskeren om een wijziging van de diplomatieke koers van de Heilige Stoel te bewerken. Deze groep van vijf vergaderde vrijwel dagelijks in de gebouwen van Sint-Juliaan-der-Vlamingen. Naast Simon Deploige, bestond deze uit de Roemeense prins Vladimir Ghika, Duncan Gregory voor Engeland, Louis Canet voor Frankrijk en Shinjiro Yamamoto, de Japanse militaire zeemachtattaché.

Na de oorlog zou commandant Yamamoto samen met Simon Deploige de Japanse prins-erfgenaam Hirohito begeleiden bij zijn bezoek aan de ruïnes van de Leuvense universiteitsbibliotheek (op 20 juni 1920). Prins Ghika was aanwezig als eregast. Hij werd in 1952 gevangen genomen door communisten en zou twee jaar later sterven in een Roemeense goelag. Ghika werd vereerd voor zijn inzet voor vluchtelingen en leprozen en in 2013 zalig verklaard.

Ontmoetingen met familieleden van Mgr. Simon Deploige lieten de auteur toe nooit eerder gezien materiaal uit hun privé-collectie te raadplegen en hun levendige herinneringen aan de Leuvense filosofieprofessor vast te leggen voor toekomstige generaties. Verder onderzoek in de Vaticaanse archieven bracht Johan Ickx vervolgens op het spoor van een afrekening in het kerkelijke diplomatieke milieu, enig in haar soort en met verstrekkende gevolgen.

De eerder vermelde niet-onpartijdige rol van de nuntiatuur in Brussel lag daarvan aan de basis. In het oplossen van deze crisis bij het diplomatieke korps van de Heilige Stoel bleek een hoofdrol weggelegd voor Eugenio Pacelli, de latere paus Plus XII, die zich jaren later ook geconfronteerd zag met Wereldoorlog II.

Een leerrijk boek, zeker voor in geschiedenis geïnteresseerde Leuvenaars, dat bovendien een aantal nooit eerder uitgegeven foto’s bevat.

De oorlog en het Vaticaan
Geheim verzet na de brand van Leuven in 1914
Auteur: Johan Ickx
Taal: Nederlands
Uitgeverij: Lannoo
Eerste druk: oktober 2017
ISBN 13 9789 4014 4549 8
Prijs: 22,50 euro