Wanneer werd Constantijn De Grote christen? – Deel II – Eusebius en het teken op het vaandel

Vandaag lees je het tweede deel van een vierdelige reeks met als onderwerp Wanneer werd Constantijn de Grote christen?, geschreven door S.P.Q.R.-clublid Toon Verhelst. Hij las het boek Constantijn en de christelijke revolutie in het Romeinse Rijk van de Nederlandse historicus Henk Singor en raakte vooral geboeid door het hoofdstuk over het moment van de bekering van keizer Constantijn. Hij maakte hiervan voor zichzelf een synthese die je de komende dagen op deze pagina’s kan terugvinden. De verschillende delen kunnen afzonderlijk worden gelezen. Toon Verhelst hield zich strikt aan de visie van Singor, al werd ook andere lectuur doorgenomen. Toon Verhelst kon ook terecht in de Maurits Sabbebibliotheek (GBIB) in Leuven.

De bijdrage die Constantijn (onderkeizer/keizer 306-337) geleverd heeft aan de doorbraak van het christendom in het Romeinse Rijk is uit de geschiedenis niet weg te denken en tot op vandaag nog aanwijsbaar. Zijn toewending naar de God van de christenen heeft uiteraard tijd en raad nodig gehad. Wanneer ging hij over naar het christendom? Henk Singor geeft daarop een duidelijk antwoord in zijn boek Constantijn en de christelijke revolutie in het Romeinse Rijk (42016). De auteur laat zich leiden door twee christelijke schrijvers, Lactantius en Eusebius. Beiden zijn tijdgenoten van Constantijn en hebben hem persoonlijk ontmoet. Eusebius is wel zijn grootste bewonderaar.

Het is niet helemaal zeker of Helena, de moeder van Constantijn, een christen was en als dusdanig een invloed op hem uitoefende. Al of niet door haar toedoen gaf hij bij zijn aantreden in 306 de christenen in zijn bestuursgebied (Brittannië, Gallië en Spanje) vrijheid van godsdienst. Ossius, de bisschop van Cordoba, de belangrijkste stad van Spanje, was vanaf 312 zijn voornaamste raadgever in kerkelijke aangelegenheden, maar ook tevoren hadden zij ongetwijfeld al contacten.

Ook met de Gallische bisschoppen heeft hij zeer zeker omgang gehad, de bisschop van Trier, Constantijns residentiestad, incluis. Zij moeten in al hun ontmoetingen met hem toch op de christelijke God als god-helper gewezen hebben. Bovendien werd in het jaar na zijn keuze voor Apollo (310) het tolerantie-edict van Galerius uitgevaardigd (in de buurt van Serdica, 30 april 311) waardoor de terughoudendheid tegenover het christendom afnam en het prestige van de christenen en de christelijke God toenam. Vandaag is de tekst van het edict nog steeds te lezen tegenover de Sint-Sofiakerk in Sofia (Serdica, Bulgarije) in het Latijn, het Bulgaars en het Grieks.

Boden de oude goden, Jupiter, Hercules, Mars, nog houvast? Waren Severus en Galerius (de keizers van het westen en het oosten) niet mislukt in hun poging Rome op Maxentius te veroveren, de goden van de tetrarchie ten spijt? Is eind 310 (na zijn keuze voor Apollo) en 311 voor Constantijn een periode geweest van overgang, van wikken en wegen, van overleg met de naaste omgeving?

Vóór Constantijn in de zomer van 312 aan zijn veldtochten in Italië begon moet hij al gekozen hebben voor de christelijke God. Zo kunnen we uit de literatuur opmaken, namelijk de verhalen van de christelijke schrijvers Eusebius en Lactantius. Eusebius was bisschop van Caesarea in Palestina vanaf 313 tot zijn dood in 339. Zijn bekendste werk is een geschiedenis van de Kerk, Historia Ecclesiastica, waaraan hij werkte tot 325, geschreven in het Grieks. Hij was een groot bewonderaar van Constantijn.

In het negende boek (geschreven in 315 of 316) vertelt hij dat Constantijn Gods hulp inriep al bij het begin van zijn campagne in Italië (zomer 312): Hij riep eerst de God van de hemel en zijn Woord Jezus, de Heiland van allen, door gebeden aan als zijn Bondgenoot (9,9,2). Maar keizer Constantinus trok tegen de tiran op, daarbij vertrouwend op goddelijke hulp. /…/ Zo trok Constantinus op door het grootste deel van Italië en stond spoedig vlak voor Rome zelf (9,9,3). Meer nog, God zorgde ervoor dat zijn vijand buiten de stad kon worden verslagen: Maar om te voorkomen dat Constantinus gedwongen zou worden om alleen maar wegens de tiran met de Romeinen oorlog te voeren, leidde God zelf de tiran, als in ketenen geboeid, weg op behoorlijke afstand van de poorten (9,9,4).

Constantijn behaalde de overwinning op 28 oktober 312. Hij was zich er maar al te goed van bewust hoe God hem had bijgestaan (9,9,10). Op het fresco in de kamers van Rafael in de Vaticaanse Musea wijzen de engelen Gods inderdaad de nakende ondergang aan van Maxentius. Voor deze niet onverdienstelijke “tiran” heeft deze christelijke historicus echter geen enkel goed woord over. Nochtans had hij in Rome het christendom getolereerd en de stad verfraaid met onder meer een grootse basilica op het Forum Romanum.

De dag na zijn intrede in Rome beval Constantijn, aldus nog steeds Eusebius, het zegeteken van het lijden van de Verlosser in de hand van een beeld van hemzelf (Constantijn) te geven: Daarom gaf hij direct opdracht om het herinneringsteken aan het lijden van de Heiland aan te brengen in de hand van zijn eigen standbeeld. Toen ze dan ook voor hem een standbeeld hadden opgericht op de drukste plek in Rome, had het beeld het heilsteken in de rechterhand (9,9,10). Eusebius heeft het standbeeld met het teken nooit gezien (zelf is hij nooit in Rome geweest).

Met het teken bedoelde Eusebius ongetwijfeld een vexillum, een lans met een dwarsstang waaraan een doek hing. Munten uit latere jaren geven ons een idee van een dergelijk veldteken. Voor de bisschop van Caesarea en andere christenen was dit echter eerst en vooral een kruis, het teken van Christus’ lijden.

Eusebius citeert ook de tekst die aan het beeld is toegevoegd: Door dit heilsteken…(9,9,11). Maar volgens een latere Latijnse bewerker van de Kerkgeschiedenis, die het beeld met eigen ogen gezien heeft, begint de inscriptie met de woorden signum singulare, een bijzonder teken. Dit signum moet eerder duiden op een vexillum. Dit bijzondere veldteken, ongetwijfeld met het Christusmonogram of chi-rho op het vaandel, moet Constantijn al begeleid hebben bij zijn veldtochten in Italië in 312; het werd beschermd door een keurgroep van soldaten. Daarmee behaalde hij overwinning na overwinning.

Constantijn wou nu een standbeeld van hemzelf met een dergelijk vexillum. Heeft dit beeld bestaan? Is daar ooit iets van gevonden? Men denkt onmiddellijk aan het kolossale beeld in de grote basilica op het Forum Romanum, vervaardigd voor Maxentius maar omgevormd voor Constantijn. Dit beeld stelt evenwel Jupiter voor, een staf in de opgeheven rechter- en een globus in de linkerhand, teken van wereldheerschappij. Een aantal restanten hiervan zijn nog te zien op het Capitool. Het is echter een zittend beeld terwijl figuren met een vexillum steeds staande zijn voorgesteld. Het drukste punt in Rome, waar het zijn plaats had, kan evenzeer het Forum van Trajanus geweest zijn.

Het standbeeld van Constantijn links in het voorportaal van Sint-Jan van Lateranen komt evenmin in aanmerking. De positie van de rechterarm duidt er niet op dat Constantijn een vexillum in de hand hield. Er zijn in Rome na zijn overwinning verschillende beelden van de keizer vervaardigd. Maar het door Eusebius bedoelde beeld met het vexillum is waarschijnlijk verloren gegaan.

In het hele verhaal van Eusebius is Constantijn al bekeerd tot het christendom van bij de aanvang van zijn veldtocht door Italië, in de zomer van 312. Het moet gebeurd zijn in de jaren 311-312. De christelijke God, en meer bepaald Christus, werd en was zijn helper-God in de strijd. Vanaf het begin van zijn onderneming is hij vergezeld van een vaandeldrager (te paard) met een vexillum, op het doek het monogram van Christus.

Een keur van soldaten vergezelde dit teken. Wanneer het zonneteken van Apollo op Constantijns veldteken vervangen is door het chi-rho-teken, na de droom van Apollo en vóór het begin van de veldtocht in Italië, is niet geweten. Dit bijzondere vexillum had het beeld van Constantijn “op de drukste plek in Rome” meer dan waarschijnlijk in de hand. Van bij de aanvang van zijn veldtocht door Italië in de zomer van 312 was Constantijn al christen.