La Fornarina onderweg naar de Scuderie del Quirinale

We hebben al eerder verteld over de grote tentoonstelling over Raffaello die dit voorjaar van 5 maart tot 2 juni te bezoeken is in de Scuderie del Quirinale. De voorverkoop gaat sneller dan de hogesnelheidstrein Rome-Firenze en het is nu al duidelijk dat dit evenement één van de hoogtepunten in dit Raffaello-jaar zal worden.

Tot nog toe zijn in voorverkoop al liefst 50.000 tickets verkocht en dat hebben ze in de Scuderie del Quirinale nog nooit meegemaakt. Het is dit jaar precies 500 jaar geleden dat de beroemde kunstenaar stierf. De voorbereiding van de tentoonstelling is volop aan de gang.

Zoals bekend komen talrijke bruiklenen uit musea wereldwijd naar Rome, maar ook in de Eeuwige Stad zelf is behoorlijk wat werk van Rafaël te bewonderen. Een aantal doeken verhuizen eveneens tijdelijk naar de Scuderie del Quirinale. Die transporten zijn volop aan de gang.

Gespecialiseerde technici uit de verschillende musea maken soms van de gelegenheid gebruik om de kostbare kunstwerken gedurende enkele dagen te onderwerpen aan nieuwe wetenschappelijke onderzoeken. Dat gebeurde recent ook met het wereldberoemde bakkersmeisje van Rafaël.

La Fornarina is een schilderij dat doorgaans te bewonderen is op de eerste verdieping in Palazzo Barbarini. Het is een portret van Margherita of Margarita Luti, een bakkersdochter die de minnares van Rafaël was.

Over het verloop van haar leven is weinig geweten. Toen het schilderij in 1519 werd onthuld veroorzaakte de afbeelding van een vrouw met blote borsten nogal wat ophef.

Op haar armband staat de handtekening van Rafaël. Pas in 2001 kwam bij een restauratie en een röntgenanalyse van het doek opnieuw aan het licht dat de vrouw ook een robijnrode verlovings- of trouwring draagt. Die ring bleef bijna vijf eeuwen verborgen.

De geverfde ring heeft geleid tot heel wat speculaties over een mogelijke geheime verloving tussen Rafaël en zijn aanbeden model. Misschien was Rafaël niet alleen in het geheim met haar verloofd, maar zelfs getrouwd, dat komen we wellicht nooit te weten.

De relatie moest in ieder geval geheim blijven omdat Margherita als bakkermeisje van lage komaf was en Rafaël tot de elite behoorde. Een dergelijke relatie zou een schandaal betekend hebben en had hem zijn positie aan het pauselijke hof kunnen kosten.

Hun geheime liefdesaffaire moest ook tot elke prijs verborgen blijven omdat Rafaël reeds verloofd was en verondersteld werd om te trouwen met Maria Bibbiena, de nicht van zijn rijke en machine beschermheer, de Romeinse kardinaal Medici Bibbiena. De kunstschilder stelde dat huwelijk echter voortdurend uit en het is er uiteindelijk nooit van gekomen.

Rafaël hield er overigens meerdere maîtresses op na en vereeuwigde verschillende van hen ook in portretten, waarbij sommigen zelfs werden afgebeeld als de Madonna. Ook dat had een schandaal kunnen veroorzaken als dat toen bekend was geraakt.

Margherita Luti stond behalve voor La Fornarina met zekerheid ook model voor het werk La Donna Velata. Sommige kunsthistorici herkennen het gezicht van Luti echter ook in nog andere werken van Rafaël.

In Palazzo Barberini hebben experts en technici van het museum onder heel wat (inter)nationale mediabelangstelling het schilderij ontdaan van het beschermende glas en de lijst. Het uit de vergulde kader halen van het doek was het meest delicate moment van de hele operatie.

Er werd bovendien van de gelegenheid gebruik gemaakt om een gigapixel-opname van het doek te maken, een heldere en ultrascherpe foto met een superhoge resolutie, die details aan het licht kan brengen die onmogelijk met het menselijke oog te zien zijn.

Het doek werd vervolgens voorzichtig in een geklimatiseerde glazen doos geplaatst. Chiara Merucci, de chef van het technische labo van Palazzo Barberini, noemde ook die ingreep een spannend maar zeer delicaat moment.

Oude schilderijen hebben doorgaans niet zozeer te lijden van hitte of kou, maar zijn wel gevoelig voor temperatuurschommelingen. Door het kunstwerk voor de tijdelijke verhuis naar de tentoonstelling meteen in een speciale klimabox te plaatsen wordt dat vermeden.

Vooraleer de Fornarina Palazzo Barbarini verliet, gebeurde er nog een drie dagen durend speciaal technisch onderzoek. Het doek krijgt onder meer een speciale macroscan met röntgenfluorescentie.

Dankzij de hoge resolutiebeelden van de chemische elementen die deze ingreep zal opleveren, zullen onderzoekers in staat zijn de aard van de gebruikte pigmenten, de verftechniek en de staat van conservering te kennen. Het is een techniek die bij de vorige restauratie van het schilderij twintig jaar geleden nog niet bestond.

Merucci vertelt dat intussen ook al werd ontdekt dat de eerste schets van het schilderij met een rood potlood is gemaakt op populierenhout. In de eerste versie bevond zich ook een landschap op de achtergrond dat nadien door Rafaël werd vervangen door een mirtestruik en een tak van kweeperen, een symbool van vruchtbaarheid.

Dit gebeurde waarschijnlijk om het meisje op het doek nog meer in de kijker te plaatsen dan hij al deed met de geschilderde armband met daarop ‘Raphael Urbinas’. Of was het misschien een verborgen boodschap dat Luti de moeder van zijn kind zou worden…?

Naast de voormelde grote tentoonstelling in de Scuderie del Quirinale vinden de komende maanden in Italië en Rome nog andere Rafaël-evenementen plaats.

Zo toont het Vaticaan de beroemde grote wandtapijten uit het Brusselse atelier van Pieter van Aelst, maar die werden ontworpen door Rafaël, gedurende één week, van 17 tot 23 februari, uitzonderlijk in de Sixtijnse Kapel. Dat is de plek waar de decoratieve tapijten oorspronkelijk hingen.

Raffaello
Van 5 maart tot 2 juni 2020
Scuderie del Quirinale
Via XXIV Maggio 16, Rome
www.scuderiequirinale.it