Regelmatig krijgen we een vraag over de Santa Maria in Trastevere, één van de mooiste en oudste kerken van Rome. Over deze basilica, de geschiedenis ervan en de vele bezienswaardigheden in het gebouw, valt echter zoveel te vertellen dat zelfs enkele nieuwsbrieven niet voldoende zouden zijn.
Daarom brengen we in verschillende afleveringen, gespreid in de tijd, nu en dan een bijdrage over een aantal opmerkelijke aspecten of bijzondere bezienswaardigheden van deze kerk. Vandaag deel IX.
Kardinaal Altemps en zijn ongelukkige zoon
In een vorige bijdrage over de basiliek Santa Maria in Trastevere maakten we kennis met de fraaie Altemps kapel, die zich helemaal vooraan de kerk bevindt, links van de apsis. De kapel werd in 1587 door Martino Longhi de Oude ontworpen in opdracht van kardinaal Marco Altemps, een Duitser wiens echte naam Mark Sittich von Hohenems (1533-1595) was. Wie was deze man, hoe kwam hij in Rome terecht en waarom werd zijn onwettige zoon ter dood veroordeeld?
Mark Sittich von Hohenems was kardinaal-priester van de Santa Maria in Trastevere van 1580 tot zijn dood in 1595. De kardinaal verkoos te worden begraven onder de vloer van de kapel die hij had opgericht in zijn titelkerk, liever dan in een monumentale graftombe.
Toen hij in Rome arriveerde italianiseerde Mark Sittich Hohenems zijn naam tot Marco Sittico Altemps. Hohenems (= ‘Hoge Ems’) => Alta Ems (Lat. “altus” = hoog) => Alt-Ems => Altemps. In Rome is zijn naam vooral verbonden met twee plaatsen: het Palazzo Altemps, en de Altemps-kapel.
Als jonge man blonk Mark Sittich niet uit in intelligentie maar stond hij vooral bekend voor zijn overmatig eten en drinken. Aanvankelijk koos hij voor een militaire carrière.
Hij vocht onder andere in de Italiaanse Oorlog van 1551-1559 onder aanvoering van zijn oom Gian Giacomo de’ Medici (1498-1555), een broer van paus Pius IV en één van de laatste renaissance-condottieri.
In 1552 nam hij deel aan de gevechten van keizer Karel V om Metz te heroveren op Frankrijk en in 1554/1555 was hij aanwezig bij de belegering van Siena en de verdediging van de haven van Piombino tegen een Ottomaanse aanval.
De kardinaal had ook een onwettige zoon, Roberto, die hij later zou legitimeren. Over hem zo dadelijk meer.
Op 26 december 1559 werd zijn oom Giovanni Angelo Medici tot paus verkozen onder de naam Pius IV (Giovanni Angelo de’ Medici, pontificaat 1559-1565). Altemps’ moeder, Chiara de’ Medici, was de zuster van de paus.
Deze Medici behoren echter niet tot de roemrijke Florentijnse de’ Medici-familie, ondanks de heraldische ‘palle’ die zij in hun wapenschild voerden. De zuster van Chiara, Margerita, was gehuwd met Gilberto Borromeus, de graaf van Arona.
De nieuwe paus deelde al snel genereus lucratieve beneficiën uit aan zijn Italiaanse en Duitse/Oostenrijkse neven. Zo werd Mark Sittich, ondanks zijn bedenkelijke reputatie, op 23 maart 1560 door zijn oom Pius IV benoemd in de Apostolische kamer. Dat gebeurde zeer snel, drie maanden na diens aanstelling tot paus.
Twee maanden later werd Marco al bisschop van Cassano en het jaar nadien, op 26 februari 1561, mocht Altemps zich al kardinaal noemen. Nadien werd hij nog bisschop van Konstanz, pauselijk legaat in Avignon en aartspriester van de Lateraanse basiliek.
Het aantal postjes bleef elkaar ook daarna nog opvolgen. Marco Sittico werd door de paus ook nog benoemd tot gouverneur van Fermo, Norcia, Monte Leonis, Ascoli Piceno, Ancona, Stroncone, Capranica en Latium.
In al die gevallen werd het bestuur eigenlijk uitgevoerd door anderen maar Marco Sittico Altemps verwierf door zijn titel een aanzienlijk deel van de inkomsten van al die steden.
Zo werd de man automatisch en zonder er iets voor te doen steenrijk. Altemps besteedde zijn geld vooral aan het verzamelen van antiquiteiten, zoals in die tijd gebruikelijk was bij welstellende renaissance-prinsen en -kardinalen.
Marco Sittico kocht in 1568 een residentie van de Riario-familie die hij door Martino Longhi de Oude (1534-1591) liet verbouwen tot het huidige Palazzo Altemps, waar hij zijn enorme collectie Romeinse antiquaria en sculpturen onderbracht die hij ondertussen had verworven.
Vandaag is het palazzo een museum, we genieten dus hog altijd van de uitgebreide verzameling die Marco Altemps bij elkaar heeft gebracht.
In Frascati bouwde hij de Villa Mondragone. In zijn geboortestad Hohenems had Martino Longhi de Oude voordien in opdracht van de kardinaal al een renaissancepaleis gebouwd.
Kardinaal Altemps was aanwezig op verschillende conclaven (1566, 1572, 1585, 1590, 1591 en 1592) en hij nam ook deel aan de laatste sessie van het concilie van Trente (1545-1563) dat werd gehouden als tegenreactie op de Protestantse Reformatie.
Op 5 december 1580 werd Altemps titulair kardinaal van de basiliek Santa Maria in Trastevere. Tot zijn dood in 1595 liet hij talrijke renovaties uitvoeren aan het interieur van de kerk, waarbij veel middeleeuwse tombes, inscripties en decoraties werden verwijderd en overgebracht naar de portico.
Roberto Altemps (1566-1586) was de onwettige zoon van Marco Sittico Altemps en van de vrouw van wie hij hield, Camilla Bonfiglio uit Genua, aan wie Marco Sittico een maandelijks pensioen bleef sturen (zoals vermeld in het grootboek van 1577).
Zijn vader erkende en legitimeerde later zijn zoon, maar besloot niettemin zijn kerkelijke carrière voort te zetten die hem tot kardinaal bracht, hierin ook aangemoedigd door zijn neef Carolus Borromeus.
Roberto groeide op onder de bescherming van zijn vader en vooral van paus Gregorius XIII (Ugo Buoncompagni, pontificaat van 1572 tot 1585) met wie de familie Altemps uitstekende relaties had. Net als vele andere jonge edelen van zijn leeftijd had hij een sterk en vastberaden karakter.
Zijn vader probeerde zijn familie te wortelen in de Romeinse adel door een prestigieus huwelijk te regelen en om deze reden was Roberto getrouwd met Cornelia Orsini, lid van de oude en machtige Orsini-dynastie van Rome. In 1579 werd Roberto benoemd tot prefect van de pauselijke legers in Avignon.
Na het overlijden van paus Gregorius XIII in 1585, werd Sixtus V (Felice Peretti da Montalto, pontificaat van 1585 tot 1590) de nieuwe paus. De nieuwe kerkvader probeerde onmiddellijk de macht en invloed van Romeinse adellijke families op de pauselijke curie te beperken.
De paus wilde ook de zedeloosheid en slechte gewoontes in de Kerkelijke Staat beteugelen en besliste de toen alom aanwezige bandieten en rovers hardhandig aan te pakken. De dag van zijn verkiezing tot paus bengelden al de lijken van enkele bandieten aan de Engelenbrug.
De nieuwe paus was goed op de hoogte van de delicate situatie met betrekking tot het vaderschap van Roberto, evenals van het temperamentvolle karakter van de jonge Roberto, wiens vlotte en losse manier van handelen hij zeker niet op prijs stelde.
Bovendien was kardinaal Marco Sittico Altemps één van zijn tegenstanders geweest tijdens het conclaaf dat Sixtus V tot paus had benoemd en die hem tegenover een groot aantal traditionalisten had gesteld die de macht van kardinalen in de curie wilden handhaven.
Daarenboven was Sixtus V een telg uit de Peretti-familie, waarvan de leden eeuwige rivalen waren van de Orsini’s, waartoe Roberto’s echtgenote behoorde. Sixtus V had het dus zeker niet begrepen op de familie Altemps.
Op zeker ogenblik werd Roberto Altemps op beschuldiging van verkrachting van een jong meisje, ter dood veroordeeld. Kardinaal Marco Sittico probeerde tevergeefs met alle middelen paus Sixtus V te overhalen om het vonnis van zijn zoon te herzien.
Maar de paus antwoordde minachtend: er kan geen gratie zijn voor hen die de wetten overtreden, zelfs als ze jong, nobel of prelaten zijn.
De paus wou een voorbeeld stellen en aantonen dat de Romeinse adel niet boven de wet stond. Hij weigerde Roberto Altemps amnestie te verlenen. Dat hij daardoor tegelijk de door hem gehate familie Altemps een slag kon toebrengen was voor de paus ongetwijfeld mooi meegenomen.
Ondanks alle smeekbeden van de wanhopige vader-kardinaal werd het vonnis dus toch voltrokken. Op 3 november 1586 werd de jonge man op de Campo de’Fiori onthoofd. Roberto was toen pas 20 jaar en zijn jonge vrouw Cornelia was op dat moment zwanger van een zoon.
Kardinaal Altemps heeft de executie van zijn zoon nooit kunnen verwerken. Hij besloot zijn functies op te geven en zich terug te trekken in het Palazzo Altemps.
Daar besteedde hij zijn tijd aan de verdere modernisering en aanpassing van zijn paleis, dat hij onder andere liet decoreren met een reeks metaforen, allegorieën en symbolen die aan de volgens hem onrechtvaardige rechtszaak van zijn zoon herinneren.
Hoewel de paus de kardinaal indirect eigenlijk al had uitgeschakeld, bleef Sixtus V de familie Altemps en de kardinaal verder aanvallen door de pauselijke bul Postquam verus (1586) te publiceren.
Hierin bepaalde de paus dat het aantal kardinalen op maximum 70 werd vastgesteld, maar ook dat iedereen die kinderen had gekregen geen kardinaal kon worden, wat betekende dat Marco Sittico vanaf dan het risico liep om uitgesloten te worden van het college van kardinalen.
Paus Clemens VIII (Ippolito Aldobrandini, paus van 1592 tot 1605), die als kardinaal steeds de familie Altemps discreet had gesteund en die altijd de terechtstelling van de zoon van zijn vriend-kardinaal had bekritiseerd, besloot het door zijn familie geleden misdrijf “terug te betalen”.
Dat gebeurde door in 1602 aan Roberto’s zoon, Giovanni Angelo (1586-1620), de relieken van de martelaar en paus Anicetus (overleden in 168) te schenken, die volgens de kerkelijke overlevering (hoewel daar geen historische aanwijzingen of bewijzen voor zijn) ook door onthoofding werd terechtgesteld.
Rechts naast de ingangsdeur van de Altemps kapel werd door de moeder van Roberto Altemps een herdenkingsplaat aangebracht. Hierop staat te lezen dat hij heel jong is gestorven, IMMATURE EXTINCTO, maar de reden waarom staat natuurlijk niet vermeld.
Met dank aan
JOHAN VANHECKE
voor deze bijdrage
S.P.Q.R. - Romenieuws 