Het is alweer een tijd geleden dat we nog eens een stukje publiceerden over het Pantheon. Dat gebouw behoort in Rome tot de populairste en drukst bezochte monumenten uit de oudheid.
Het is bijna ondenkbaar dat je de stad bezoekt zonder een kijkje te nemen in dit prachtige gebouw dat behoorlijk goed bewaard bleef omdat het werd getransformeerd tot kerk. De meeste bezoekers staan vandaag echter niet meer stil bij de plek die het Pantheon destijds opeiste in het stadsbeeld.
Aan de oostkant van het Marsveld, tussen het Pantheon en de huidige Via del Corso, legde Julius Caesar de Saepta aan, oorspronkelijk een plein,dat buiten de Republikeinse stadsmuur lag en waar de Romeinse burgers onder meer samenkwamen om te stemmen in de comitia centuriata.
Julius Caesar gaf in 54 v. Chr. opdracht om het plein te herbouwen met een marmeren vloer en liet het omringen door een grote porticus. Tijdens de grote brand op het Marsveld in het jaar 80 ging de Saepta Julia verloren, maar het werd vrijwel direct weer herbouwd door keizer Domitianus. Een nieuwe restauratie volgde onder keizer Hadrianus.
De Saepta Julia was 310 m lang en 120 m breed. In het zuiden grensde de Saepta aan het Diribitorium waar de stemmen werden geteld, en in het oosten en westen aan de porticus van Meleager (Porticus Meleagri) en de porticus van de Argonauten (Porticus Argonautarum).
De bekende archeoloog en maquettebouwer Italo Gismondi (1887-1974) zag de omgeving van het Pantheon zoals hieronder afgebeeld.
Omstreeks 43 v. Chr. werden ten oosten van de Saepta twee Egyptische tempels gebouwd die aan Isis en Serapis waren gewijd. Agrippa, de latere schoonzoon van Augustus, bouwde het Pantheon en van 25 tot 19 v. Chr. ook de eerste openbare thermen van Rome, de thermen van Agrippa.
Kort daarna verrezen de thermen van Nero, net naast de huidige Piazza della Rotonda. Keizer Domitianus liet binnen de omsluiting van de Saepta een tempel voor Minerva oprichten en een porticus ter ere van de goddelijk verklaarde Flavii.
Onder de Antonijnen verrees op het Marsveld nog de tempel van Hadrianus. De laatste keizer van de Severi, Alexander Severus, herbouwde de thermen van Nero.
Kijkend richting Pantheon, vormen de huizen rechts van de Piazza della Rotonda, ruwweg de oostelijke zijmuur van de verdwenen thermen van Nero.
Deze thermen waren zoals verteld de eerste baden die werden gebouwd na deze van Agrippa. Ze waren merkelijk groter en hadden bij de bevolking een enorm succes. De dichter Martialis (40-104) schreef ‘Wat was er erger dan Nero? Maar wat was er beter dan de thermen van Nero?’.
Minder gelukkig was de filosoof Seneca (4-65) die net tegenover het complex woonde. In een brief aan zijn vriend Lucilius klaagt hij over het oorverdovende lawaai. ‘Ik verdraag het niet meer. Door die drukte heb ik spijt oren te hebben’.
De architect van Nero bracht enkele veranderingen aan in het ontwerp van de thermen van Agrippa, waardoor het frigidarium zich in het midden aan de noordkant bevond en het tepidarium met lauw bad tussen het frigidarium en het caldarium.
Er was een overdekt gymnasium, de oudste permanente sportruimte in Rome. Van deze thermen is alles verdwenen, behalve twee zuilen die door paus Alexander VII gebruikt werden om de linkerzijde van de porticus van het Pantheon te herstellen (zie hierna).
De eerste tempel (zonder koepel) op deze plaats werd in 27 v. Chr. gebouwd door Marcus Vipsanius Agrippa (62-12), de belangrijkste militaire raadsman en veldheer van Augustus.
Agrippa versloeg Sextus Pompeius en voerde in 31 v. Chr. het bevel bij de slag bij Actium die een einde maakte aan de ambities van Marcus Antonius en Cleopatra, zodat Augustus de alleenheerschappij kreeg.
Na de dood van Marcellus dwong Augustus zijn enige dochter Julia te huwen met de veel oudere Agrippa. Augustus volgde daarmee de raad van Maecenas die hem zou gezegd hebben dat Agrippa te machtig was geworden. ‘Hij moet je schoonzoon worden, ofwel uit de weg geruimd’.
Toen de senaat Agrippa opnieuw op veldtocht wilde sturen, was deze daar niet bijzonder happig op en vroeg enkele dagen bedenktijd.
Tijdens de derde nacht verscheen hem in een droom Cybele, de oermoeder en godin van de vruchtbaarheid die hem beval offers te brengen aan de zeegod Neptunus.
Ze beloofde dat ze samen met Neptunus Agrippa zou bijstaan tijdens zijn veldtocht op voorwaarde dat hij een tempel zou bouwen zoals ze hem in zijn droom toonde.
Nadat hij Perzië had overwonnen, hield Agrippa woord. Hij bouwde tussen 27 v. Chr., het Romeinse jaar 726, en 25 v. Chr. een tempel in travertijn die hij aanvankelijk wilde toewijden aan Augustus, sinds 27 v. Chr. de nieuwe naam van Octavianus, maar wegens diens weigering werd het nieuwe gebouw opgedragen aan de belangrijkste goden van het Julisch-Claudische huis, namelijk Mars, Venus en de goddelijke Caesar.
De keuze om de tempel precies op deze plek op te richten was niet toevallig. Volgens Livius (59 v. Chr. -17 na Chr.) werd hij gebouwd daar waar Romulus, de stichter van de stad, tijdens een onweer door een wolk gegrepen werd en voor altijd verdween om opgenomen te worden onder de goden.
De door Agrippa gebouwde tempel die naar het zuiden gericht was, werd na de brand van 80 na Chr. door Domitianus (81-96) gerestaureerd. In 110 werd het gebouw echter getroffen door de bliksem, waarbij het volledig vernield werd.
Andere bronnen beweren echter dat het gebouw instortte omdat de funderingen het begaven. Wat we wel zeker weten is dat de toenmalige tempel helemaal werd vernield.
De in 76 na Chr. bij Sevilla geboren Hadrianus (117-138) bouwde op dezelfde plaats een volledig nieuwe tempel die hij de naam Pantheon gaf. Het Griekse woord ‘pantheion’ betekent ‘alle goden’ zodat het gebouw een polytheïstische roeping had.
De Grieks-Romeinse senator Lucius Cassius Dio (155 – na 229) schreef tijdens de derde eeuw: ‘misschien heeft de tempel die naam omdat er beelden van veel goden staan, onder andere van Mars en Venus, maar volgens mij komt het omdat het Pantheon door zijn koepel op de hemel lijkt’.
De koepel speelde inderdaad een essentiële rol, hij vormde een ode aan de hemel, de oculus of opening bovenaan symboliseerde de zon en het ‘alziende’ in de hemel. Het heelal had voor de Romeinen in tegenstelling tot de Grieken geen astronomische betekenis maar wel een religieuze.
Bij Plato (427-347 v. Chr.) wiens theorieën ten tijde van Hadrianus veel succes kenden, lezen we over ‘een gat in het hemelgewelf’ het volgende:
‘Het gelukzalige godenras beweegt zich aan de hemel langs prachtige banen waar allerlei schitterende dingen te zien zijn. Iedere god verricht zijn eigen taak en daarbij mag telkens ieder mee die dat wil en kan, want voor afgunst is in de kosmische reidans geen plaats. Wanneer ze naar een feestelijk diner gaan, rijden ze steil omhoog naar de top van het hemelgewelf. (…)
De onsterfelijken rijden, wanneer ze de top van het gewelf hebben bereikt, naar buiten en stellen zich op de rug van de hemel op. Zij draaien dan in de omwenteling mee en bezichtigen alles wat buiten de hemel is. Het gebied boven het hemelgewelf is nog door geen dichter van hier bezongen en niemand zal het ooit naar behoren bezingen’.
Deze tekst zou misschien aan de basis kunnen liggen voor het ontwerp van deze koepel met de mysterieuze oculus.
Dat Hadrianus de bouwheer was van het Pantheon, en niet de op het architraaf vermelde Agrippa, werd pas in 1892 bewezen door de Franse onderzoeker Georges Chedanne. Die ontdekte op de gebruikte bakstenen stempels uit de regeerperiode van Hadrianus.
Het gebouw, dat door Hadrianus zelf ontworpen zou zijn, combineerde de ronde vorm van de oudste hutten van Rome, zoals ook de Vesta-tempel op het Forum Romanum, met elementen van de Griekse tempelbouw zoals de door een fronton bekroonde porticus.
In tegenstelling tot alle andere Romeinse tempels waar het exterieur het belangrijkste element van het gebouw was ten koste van de kleine cella die slechts toegankelijk was voor enkele ingewijden, werd hier de cella het brandpunt van het gebouw.
Had je ook graag alle foto’s, luchtbeelden en schema’s gezien die dit nieuwsbericht illustreren?
Jammer, maar de volledige toegang tot onze nieuwsberichten is voorbehouden aan clubleden van S.P.Q.R. Die konden deze beelden reeds eerder bekijken via hun exclusieve dagelijkse en geïllustreerde nieuwsbrief.
Help deze site reclamevrij houden en sluit je aan als lid van onze vereniging van Romevrienden (en -vriendinnen natuurlijk!).
S.P.Q.R. - Romenieuws 