Prof. Jeroen Poblome (KU Leuven) meldt groot nieuws uit Sagalassos. Het kolossale beeld van de Romeinse keizer Marcus Aurelius, dat in augustus 2008 werd ontdekt tijdens de opgravingen op de site van Sagalassos in Turkije, is meer dan waarschijnlijk dat van een andere keizer.
Nieuw onderzoek door prof. Jane Fejfer, verbonden aan het Saxo Instituut van de Universiteit van Kopenhagen en lid van het Sagalassos Project, toont aan dat het hier hoogstwaarschijnlijk keizer Lucius Septimius Severus betreft, die over het Romeinse rijk regeerde van 193 tot 211 na Chr.
De beeltenis van de keizer werd gevonden tijdens de opgravingen van 2008 in het grote badgebouw van Sagalassos. Het beeld stond opgesteld in één van de grootste en opulent versierde ruimtes van dit Bad-Gymnasium complex, en maakte deel uit van een gallerij van beelden van keizers en keizerinnen. Elk staand beeld was wellicht meer dan 5 m hoog.
De beeltenis van het in 2008 ontdekte keizerbeeld,
vandaag te zien in het Museum van Burdur.
(Foto: Jeroen Poblome / Sagalassos Project).
Er zijn delen bewaard van minstens zes beelden. Dergelijke vondsten zijn best wel als zeldzaam te beschouwen in de Romeinse archeologie. Bovendien zijn de beelden van Sagalassos van een uitstekende kwaliteit. Dat genereert blijvende aandacht voor de site en trekt zo ook internationale specialisten aan, zoals Jane Fejfer.
De beelden waren opgebouwd uit verschillende materialen en technieken, waarbij typisch de armen, hoofden en benen waren uitgewerkt in het fijne, gepolijste witte marmer van Dokimeion. Deze groeves liggen op ongeveer 250 km ten noorden van Sagalassos.
De lichamen waren dan weer uitgevoerd in verguld brons, bevestigd op een houten kern. Hoewel die recycleerbare materialen verdwenen zijn, zijn er duidelijke aanhechtingsporen merkbaar op de bewaarde mameren onderdelen.
Deze techniek had de bedoeling om de beelden te doen opvallen en zo het belang en de status van de afgebeelde personen in de verf te zetten, in vergelijking met standbeelden die volledig uit steen werden opgetrokken. Deze traditie gaat al terug tot de oude Griekse godenbeelden.
Twee van de drie bewaarde hoofden werden onmiddellijk geïdentificeerd als dat van keizer Hadrianus (117-138 na Chr.) en keizerin Faustina Maior (overleden in 140 na Chr.), de echtgenote van keizer Antoninus Pius (138-161 na Chr.).
De ideale stijl van beide portretten suggereert dat de beelden gemaakt zijn geweest onder Antoninus Pius, nadat Hadrianus en Faustina gestorven en vergoddelijkt waren. Dat overkomt je inderdaad als keizer.
Waar deze beelden oorspronkelijk stonden, blijft een open vraag. De identificatie van het derde portret, van een man op rijpere leeftijd met een lange baard was minder zeker. Hier werd lange tijd keizer Marcus Aurelius (161-180 na Chr.) vooropgesteld, maar daar komt men nu dus op terug.
Hoe gaat de identificatie van een keizerportret nu feitelijk in zijn werk? In totaal zijn er iets meer dan 2.000 portretten van Romeinse keizers bewaard gebleven. Dit is vanzelfsprekend maar een fractie van wat er oorspronkelijk gemaakt en opgesteld geweest is in het Romeinse Rijk.
Er zijn geen geschreven bronnen die ons uitleggen hoe het bedenken, het maken en het verspreiden van beeltenissen van Romeinse keizers gebeurde. We kunnen ons daarvoor enkel baseren op de overgebleven portretten.
Doorgaans gebeurt een identificatie door de driedimensionele beeltenissen te vergelijken met portretten op munten, die vanzelfsprekend vlak zijn. Op munten staat heel vaak de beeltenis van de keizer, begeleid door zijn naam en titulatuur. Van eenzelfde keizer zijn er steevast ook verschillende muntportretten of een bepaald aantal types, die nogal goed overeenkomen met marmeren hoofden.
In die zin zijn de portretten op munten of in marmer geen unieke creaties, maar kopieën van centraal gedefinieerde types, die niet de bedoeling hadden het gezicht van de keizer in elk detail waarheidsgetrouw weer te geven. Het gaat eerder om het tonen van kenmerken die de man in kwestie keizerwaardig maken, met nadruk op zijn militair kunnen, zijn verantwoordelijkheid als staatsman en ook wel wat zijn charisma. Doorsnee politici van vandaag doen nog steeds niet veel anders.
Het keizerbeeld van Sagalassos in profiel.
(Foto: Jeroen Poblome / Sagalassos Project).
Nieuwe types werden in de hoofdstad Rome bepaald, om bijvoorbeeld de troonsbestijging te vieren of het opnemen van een belangrijk ambt. Voorname ateliers in Rome gingen hier mee aan de slag, in de hoop de keizer ook wel wat te vleien.
Een commissie van beelden of munten door het paleis betekende natuurlijk enorm veel voor deze ateliers, die kans maakten dat ze vele plaatsen in het Rijk zouden mogen voorzien van beelden. Een lokaal atelier, zoals in Dokimeion of in Sagalassos, kon dan het initiatief nemen om een kopie van een beeltenis zoals die was bepaald in Rome te maken, en daarbij zelf het materiaal, de uitvoering en de grootte te kiezen.
Het kan daarbij zijn dat de lokale workshop geen goed driedimensioneel voorbeeld van het hoofd van de keizer ter beschikking had, maar het moest doen met een of een paar typevoorbeelden op zijn munten, samen met eventueel verouderde beeltenissen of zelfs die van vorige keizers. Zo ontstonden eerder hybride portretten.
Voeg daar nog een laag van lokale artistieke interpretatie en kunde aan toe, bijvoorbeeld om de keizer als god te willen voorstellen, en dan begrijp je dat dergelijke portretten niet noodzakelijk overeenkomen met de ideale types die vanuit Rome verspreid werden. Op die manier lijken identificaties eenvoudig, maar ze zijn dat vaak niet.
Zo ook dus met de Marcus Aurelius beeltenis van Sagalassos. Deze beeltenis is aan de voorzijde heel fijn uitgewerkt, terwijl de achterzijde ruwer is gelaten. In deze werd rekening gehouden met de opstelling ervan, waarbij de achterzijde weinig zichtbaar zou zijn.
Enkel de punt van de baard is licht beschadigd, terwijl er twee lange, smalle snedes merkbaar zijn aan de zijkanten van de baard. Die zouden kunnen te maken hebben met een eventuele verplaatsing van het beeld, waarbij de schade moest worden hersteld.
In elk geval is de haar- en baardsnit kort en krullend, en volgen die de vorm van het hoofd. Op het voorhoofd is de haarlijn gebogen, met een scherpe hoek voorbij de ogen. Het hoofdhaar gaat over in de baard, maar laat de oren vrij.
Zijn gezicht is vrij lang en in profiel komen de kaken wat naar voor, verder geaccentueerd door een volle onderlip. Zo’n positie zouden ze nu graag met een beugel corrigeren. De neus komt duidelijk uit het gezicht, de ogen zijn groot, staan open en hebben sterk gebogen wenkbrauwen. Ook de kaakbeenderen zijn sterk benadrukt.
De portretten van Marcus Aurelius kunnen in vier types worden onderverdeeld, die de keizer op verschillende leeftijden weergeven van jongeling zonder baard tot een rijpe man. De beide volwassen types tonen Marcus Aurelius met een karakteristiek lang gezicht, als een wat vermoeide man met kleine ogen en wat neergeslagen oogleden, en een zeer volle haardos en baard, die typisch de oren bedekt.
Heel veel gezichtskenmerken van deze beide types komen niet overeen met het beeld dat in 2008 werd gevonden in Sagalassos. Die details komen eigenlijk beter overeen met het eerste portrettype van keizer Septimius Severus.
Een denarius uit 193 na Chr. van Septimius Severus.
Let wel, ook in dit geval zijn er veel verschillen met het ideale type, en met de drie andere portrettypes van Septimius. Het lange gezicht kan bijvoorbeeld verwijzen naar Marcus Aurelius. Daarbij is het goed om weten dat Septimius zichzelf als zoon verklaard heeft van Marcus Aurelius, maar dat gewoon niet was.
Het wat vooruitstekende onderste deel van het gezicht komt dan weer overeen met de fysionomie van mensen met Afrikaanse etniciteit, tevens de herkomst van Septimius Severus. Strikt genomen komt het hoofd van Sagalassos niet overeen met gelijk welk ideaaltype van een Romeinse keizer. Waren de uitvoering en de kwaliteit niet wat ze zijn, dan hadden vele specialisten wellicht zelfs getwijfeld of dit wel een keizersportret was.
De uitvoering is in elk geval innovatief en gemaakt door een ervaren ambachtsman met zelfvertrouwen. Het is een historisch feit dat keizer Septimius Severus in 194 na Chr. een tijdlang in het Turkse Taurusgebergte heeft verbleven, in zijn strijd tegen opponent Prescennius Niger. Niet zo ver van Sagalassos dus.
In de bergen blijven verhalen vaak langer hangen. Het is voorts ook zo dat zeker Klein-Azië heel wat eerder unieke keizersportretten heeft opgeleverd.
Marcus Aurelius
Het portret van Sagalassos zal nu verder voorwerp van onderzoek uitmaken over hoe en met welke middelen de lokale opdrachtgevers en de kunstenaar tewerk zijn gegaan, om hun eigen visie op deze keizer af te beelden, en waarom ze dat gedaan hebben.
Tenslotte blijft het nog een raadsel waar deze keizersbeelden oorspronkelijk stonden opgesteld in Sagalassos. Met Septimius Severus die geen lid is van de Antonijnse dynastie, valt wellicht zelfs de logica weg dat deze groep van keizers en hun echtgenotes oorspronkelijk samen waren opgesteld.
Tekst: Prof. Jeroen Poblome,
Sagalassos Project, KU Leuven
https://www.arts.kuleuven.be/sagalassos/nl
S.P.Q.R. - Romenieuws 