Liet keizer Decius zich afbeelden als Hercules?
In Parco Ardeatino, ook wel bekend als het Parco Scott, dat deel uitmaakt van het Parco Regionale dell’Appia Antica, is tijdens werkzaamheden een levensgroot marmeren beeld van Hercules ontdekt. Tenminste, zo lijkt het, want er is iets vreemd aan de hand met het beeld.
De ingang van dit mooie park bevindt zich aan de Via Roberto Scott. Deze fraaie groene ruimte heeft het traditionele aspect van het Romeinse platteland behouden en biedt prachtige uitzichten in de richting van de Colli Albani.
Aannemer Bacino Sud srl, gespecialiseerd in de aanleg van water-, riolerings- en nutsleidingen, is in opdracht van het nutsbedrijf Acea al verschillende weken aan de slag in dit gebied. Acea werkt er aan de drooglegging van een rioleringsleiding.
De vrij oude structuur was eerder op verschillende plekken ingestort, wat leidde tot gevaarlijke putten en aardverschuivingen in het park. De situatie leidde zelfs tot een tijdelijke sluiting van het Parco Scott.
Om het probleem op te lossen moet een aanzienlijke hoeveelheid aarde worden verplaatst. Bacino Sud is daar al een tijdje mee bezig.
De werkzaamheden, waarbij tot twintig meter diepte wordt gegraven, worden gevolgd door archeoloog Federica Acierno, maar tot voor kort werd er niets ontdekt van enig archeologisch belang.
Tot zopas een grote verrassing opdook: een levensgroot marmeren beeld dat, dankzij de aanwezigheid van de knots en de met een leeuwenhuid bedekt hoofd, al snel kon geïdentificeerd worden als een beeld van de halfgod Hercules. Tenminste, zo leek het.
Om te beginnen is het beeld niet in zijn oorspronkelijke context teruggevonden. Vermoedelijk is het al eerder ontdekt en opnieuw onder de grond gestopt, wellicht tijdens de bouwwerkzaamheden voor de riolering in de eerste helft van de twintigste eeuw.
In die tijd bestonden nog geen archeologische controles bij bouwwerken of het aanleggen van riolering of nutsleidingen. Het beeld is ook gedeeltelijk beschadigd.
Archeologen zullen nu tests uitvoeren om de oorsprong en datering van het beeld te bepalen. Het feit dat het beeld is verplaatst, maakt dat veel moeilijker. De archeologen hebben bijvoorbeeld geen stratigrafische gegevens.
Vreemd is echter dat het beeld ogenschijnlijk Herculus voorstelt. Maar in werkelijkheid is het een man die verkleed is als Hercules, niet de mythologische held zelf. De creatie van zo’n beeld of het bezit ervan, was wellicht ook omstreden. Spotten met de Romeinse goden deed je beter niet en wie zou zich durven vereenzelvigen met een mythologische held? Waarom zou een kunstenaar een dergelijk beeld hebben gemaakt?
Dat kan eigenlijk alleen maar gebeurd zijn in opdracht van een machtig man. De vraag is natuurlijk: wie is deze mysterieuze man en waarom liet hij zich afbeelden als Hercules? Het moet in ieder geval gaan om iemand met een belangrijke status in het oude Rome.
Archeologen starten nu een onderzoek waarbij het profiel van het gevonden beeld wordt vergeleken met soortgelijke artefacten, maar ook met bijvoorbeeld munten.
Tijdens de eerste analyses ontdekten archeologen al een behoorlijke overeenkomst tussen het beeld van de man die verkleed is als Hercules en keizer Gaius Messius Quintus Quintus Traianus Decius, beter bekend als Decius (249-251).
Het gezicht van de pas ontdekte Hercules is wat aangetast door corrosie en moet nog worden schoongemaakt, maar lijkt vrij goed op de afbeeldingen van Decius die bekend zijn van munten en van twee goed bewaarde borstbeelden, die zich vandaag in de Capitolijnse Musea en het Museo Torlonia in Rome bevinden.
De archeologen wijzen onder meer op de rimpels die ook aanwezig zijn op de andere sculpturen. Andere overeenkomsten worden gezien in de dunne baard en de vorm van de ogen, neus en mond.
Het is daarom zeer goed mogelijk dat Hercules de Romeinse keizer Decius is, die zich liet afbeelden als Hercules. Het gaat uiteraard nog maar om een hypothese, die na verder onderzoek nog moet worden bevestigd.
Decius (foto boven, van zijn borstbeeld in de Musei Capitolini) sneuvelde samen met zijn zoon en medekeizer Herennius Etruscus in de Slag bij Abrittus, ook wel bekend als de slag bij Forum Terebronii in Scythia Minor, bij het huidige Razgrad in Bulgarije, tussen de Romeinen en de Goten. Daarmee was hij de eerste keizer ooit die werd gedood tijdens een veldslag.
Als keizer liet Decius grote bouwwerken uitvoeren (waaronder de aanleg van wegen en een groot thermencomplex op de Aventijnse heuvel dat zijn naam kreeg) en schonk hij veel aandacht aan de graanvoorziening en de financiën van de stad. Als overtuigd verdediger van oude waarden en tradities, was hij ook een fervente vervolger van de christenen.
Hercules is de Romeinse naam voor Herakles, de grootste en meest gevierde heros uit de Griekse mythologie. Onder de naam Hercules werd hij als god in het oude Rome vereerd. Hij was de redder van de mens in nood, beschermde hem tegen vernietigende monsters, overwon zelfs de dood en werd ten slotte onder de goden opgenomen. Hij is hij de edele, dappere sprookjesheld die moeilijke opdrachten krijgt te vervullen.
In andere mythes treedt hij op als een ietwat burleske krachtpatser. Voor de latere filosofen was Heracles daarentegen een symbool van humaniteit, een soort goddelijke mens met verheven ethische principes. In dit beeld past de allegorie van de sofist Prodicus (vijfde eeuw), Heracles op de tweesprong: de held koos het moeizame pad naar de deugd in plaats van de brede weg naar zingenot (Cicero, De officiis I, 32, 118).
Zijn oorsprong ligt vermoedelijk in Argolis. Daar werd hij de heros van de Dorische stam en later van geheel Griekenland. Argolis is ook het landschap van de godin Hera, die in vele sagen de held vijandig bejegent. Een andere sage noemt Thebe als zijn geboorteplaats. Zeus verwekte Heracles bij Alcmene, tijdens afwezigheid van haar echtgenoot Amphitryon.
De god had voorzegd dat voor het kind van Alcmene de heerschappij over alle afstammelingen van Perseus en over Mycene was weggelegd. Hera wilde dit voorkomen door vóór Heracles Eurystheus, de zoon van de Myceense vorst Sthenelus, te doen geboren worden. Ook zond zij twee slangen af op de wieg van Heracles, met de bedoeling hem te doden. Heracles verstikte de dieren met zijn handjes en groeide voorspoedig op.
Eén van zijn leermeesters, de toonkunstenaar Linus, gaf zijn leerling een berisping, doch moest dit met de dood bekopen, zo hard trof de jonge Heracles hem met de luit. Door Amphitryon naar het Cithaerongebergte gezonden, was Heracles tot zijn volwassen leeftijd actief als herder. In Thebe gekomen, bevrijdde hij de bevolking van de schandelijke belasting die Orchomenos’ koning van haar eiste.
Creon, vorst van Thebe, schonk hem daarop zijn dochter Megara tot vrouw. In een door Hera verwekte vlaag van waanzin doodde Heracles vrouw en kinderen. Als boete legde het orakel van Delphi hem de plicht op om in Eurystheus’ dienst twaalf opdrachten te vervullen. Het volbrengen van die taak zou hem de onsterfelijkheid bezorgen.
De twaalf legendarische werken van Herakles / Hercules waren de volgende:
1. Het doden van een onkwetsbare leeuw die de omgeving van Nemea onveilig maakte;
2. Het doden van een zevenkoppige waterslang (hydra) bij Lerna in Argolis;
3. Het vangen van een grote ever op de berg Erymanthus in Arcadië;
4. Het vangen van een aan Artemis gewijde hinde met gouden gewei en metalen hoeven bij Ceryneia in Argolis;
5. Het verjagen van monstervogels bij het Stymphalusmeer in Arcadië;
6. Het reinigen van de stal van koning Augias in Elis; bij die gelegenheid zou Heracles de Olympische Spelen hebben gesticht;
7. Het vangen van de dolle stier van Minos op Kreta;
8. Het roven van de mensenetende paarden van Diomedes in Thracië;
9. Het roven van de gordel van de Amazonenkoningin Hippolyte in Zuid-Rusland;
10. Het roven van de runderen van Geryon, ergens in het fabelland Erythea;
11. Het halen van de appels van de Hesperiden;
12. Het halen van de Cerberus uit de onderwereld.
Men heeft weleens geopperd dat de ‘twaalf werken’ gebaseerd zouden zijn op een verloren gegaan sprookjesepos. Wel zijn er Egyptische en oosterse verhalen en natuurmythes op de figuur van Heracles betrokken. Zo bestaat er een verband met het Gilgamesj-epos, waarin de held ook de onsterfelijkheid zocht.
Naast de twaalf ‘erga’ staan de zogenaamde ‘parerga’ of nevenwerken) en de ‘praxeis’ (verrichtingen). Daartoe behoren onder andere Heracles’ gevecht met de Centauren op de berg Pholoë in Arcadië, zijn deelname aan de strijd van de goden tegen de Giganten, aan de Argonautentocht en aan de Calydonische jacht; de bevrijding van Hesione, die door haar vader aan een zeemonster was prijsgegeven en de redding van Alcestis.
In Calydon, een plaats in Aetolië, raakte Heracles verliefd op Deianira, om wie hij met Acheloös in duel raakte. Om de liefde van Herakles te winnen, gaf Deianira hem een gewaad. Dat kleed was bestreken met door de hydra ergiftigd bloed van de centaur Nessos. De held trok het aan, waarop het giftige product hem aantastte en hem verteerde.
Toen hij voelde dat zijn einde naderde, trok Heracles de berg Oeta op, maakte voor zichzelf een brandstapel en vroeg de plaatselijke vorst Poias (volgens anderen diens zoon Philoctetes) die aan te steken. Als beloning kreeg deze zijn boog en pijlen.
Toen de vlam opsteeg, werd de held naar de Olympus gevoerd, waar hem Hebe als gemalin ten deel viel. Heel Griekenland vereerde Heracles als alexikakos (die kwaad afweert) en sootèr (redder).
Onder de naam Hercules kwam de cultus van de heros reeds in de vijfde eeuw v. C. via Magna Graecia naar Rome. Het heiligdom op het Forum Boarium, bekend als de Ara Maxima Herculis Victoris, was één van de oudste heiligdommen van de stad.
In 312 v. C. werd de Herculesdienst in Rome tot staatscultus verklaard. De Romeinse Hercules werd de beschermgod van de handel. Onder de titel Olivarius werd hij onder andere door de olieverkopers vereerd. Ook in de Romeinse provinciae stond hij in hoog aanzien.
Op zwartfigurige Griekse vazen (omstreeks 700 v. Chr.) wordt Heracles vaak afgebeeld met een pantser of gekleed in een korte chiton en is hij gewapend met zwaard of boog. Na 650 v. C. wordt hij gewoonlijk als naakte krachtfiguur uitgebeeld, met leeuwenhuid en knots, vaak worstelend met de Nemeïsche leeuw.
Ook vele scènes uit zijn leven zijn talloze malen afgebeeld, bijvoorbeeld als klein kind de slangen wurgend, waarvan een prachtige afbeelding werd ontdekt in het recent heropende Casa dei Vettii in Pompeii.
Van de zeer vele afbeeldingen op vazen zijn vooral beroemd de scène met Boesiris (die hij op weg naar de tuin der Hesperiden ontmoette) en die waar hij Cerberus brengt aan de angstige Eurystheus. Zijn twaalf werken waren het onderwerp van de metopen van de Hephaestustempel in Athene en van die van Zeus in Olympia.
Twee van de mooiste beelden van Hercules die ooit werden ontdekt bevinden zich in Rome. In de Capitolijnse Musea staat de Hercules van het Forum Boarium, een verguld bronzen beeld van 2,4 m hoog uit de tweede eeuw v. Chr. Het beeld werd gevonden toen paus Sixtus IV (1471-1484) werken liet uitvoeren op het Forum Boarium.
Mogelijk is dit hetzelfde cultbeeld uit de tempel van Hercules dat Plinius de Oudere omschreef. Het beeld was licht beschadigd. Reeds in 1510 werd de Hercules in het Palazzo dei Conservatori geplaatst, waar het vandaag nog altijd te zien is. Wellicht heeft Michelangelo het ook nog bewonderd.
In zijn rechterhand houdt Hercules een grote knots in de aanslag. De appels van de Hesperiden liggen in zijn linkerhand. Hij heeft de korte haardracht van een atleet en draagt een lauwerkrans. Waarschijnlijk was oorspronkelijk de huid van de leeuw van Nemea over zijn linkerarm gedrapeerd. Die is echter nooit teruggevonden. Ondanks zijn gespierde uiterlijk is deze Hercules opvallend slanker afgebeeld dan meestal het geval was.
Een ander bekend levensgroot bronzen beeld van Hercules (foto boven) werd in 1864 gevonden onder de binnenplaats van Palazzzo Righetti, waar zich in de oudheid het theater van Pompeius bevond.
Dat theater situeerde zich grofweg tussen de huidige Largo di Torre Argentina en de Campo de’Fiori. Het beeld dateert uit de tweede eeuw na Chr. en raakte bekend als de Hercules van het theater van Pompeius, maar kreeg later ook de naam Hercules Fulgur of Fulgor.
Het beeld was onder beschermende tegels van travertijn begraven waarvan eentje de inscriptie FCS (fulgur conditum summanium) droeg. Dit geeft aan dat het beeld door de bliksem geraakt was en daarna zorgvuldig op dezelfde plek werd begraven.
In tegenstelling tot de versie in de Capitolijnse Musea, rust de knuppel van deze Hercules op de grond en is de leeuwenhuid hier nog aanwezig. Dit beeld bevindt zich in het Museo Pio Clementino van de Vaticaanse Musea.
S.P.Q.R. - Romenieuws 