Het Parco Regionale dell’Appia Antica heeft na lange onderhandelingen met de huidige eigenaar het Mausoleum van Sant’Urbano aan de Via Appia Antica kunnen kopen. Daardoor zal het monument in de toekomst ook kunnen worden opengesteld voor publiek bezoek. Het monumentale graf is altijd in particulier bezit geweest. De parkbeheerder heeft 480.000 euro betaald voor het mausoleum, heel wat minder dan de vraagprijs van 1,2 miljoen euro die aan het begin van de onderhandelingen werd vooropgesteld. De tombe kwam in 1978 in het nieuws toen ze werd bestormd door Italiaanse commando’s na een (valse) tip dat de ontvoerde premier Aldo Moro er gevangen zou worden gehouden.
De huidige eigenaar van het monument is Marisa Gigantino Antoinette, de weduwe van Gianfranco Anzalone, een advocaat die ongeveer tien jaar geleden stierf en van wie ze het graf uit de oudheid erfde. Anzalone kocht het mausoleum omstreeks 1968 van de erfgenamen van kardinaal Lugari, die het in 1870 op zijn beurt had gekocht van Alessandro Torlonia.
Voor de recente verkoop werd bewust onderhandeld in plaats van te kiezen voor een onteigeningsprocedure. De aankoop gebeurde met steun van het ministerie van Cultuur en werd pas afgerond na een persoonlijke ontmoeting met de minister Dario Franceschini. Die reageerde verheugd dat het archeologisch en oudheidkundig waardevolle mausoleum eindelijk weer in publieke handen is.
Het mausoleum werd nog maar één keer ernstig bestudeerd. Dat gebeurde aan het einde van de jaren ’70 van vorige eeuw door archeoloog Johann Rasmus Brandt uit Oslo, die van 1996 tot 2002 nog directeur van het Noorse Instituut van Rome zou worden. Brandt kreeg een opgravingsvergunning via een neef van de vroegere eigenaar, kardinaal Lugari, die meldingen had gekregen dat er op de site waardevolle artefacten zouden ontvreemd worden.
Professor Brandt onderzocht samen met Noorse en Deense studenten het gebied in twee fasen in 1978 en 1979. Het monument bleek oorspronkelijk gebouwd te zijn als een graftombe uit de tijd van keizer Constantijn in de overgangsperidoe tussen het heidendom en het christendom. In de middeleeuwen gebeurden veranderingen aan het monument, werd het ingericht voor huisvesting en nog later omgevormd tot een boerderij met koetshuis. In recentere tijden deed het dienst als magazijn.
Professor Brandt is vandaag emeritus hoogleraar klassieke archeologie aan de Universiteit van Oslo. Zijn expertisegebieden zijn Griekse en Romeinse topografie, architectuur, keramiek en iconografie. Zijn eerste kennismaking met het Mausoleum van Sant’Urbano zal hij niet snel vergeten. Op Palmzondag in 1978 kwam hij samen met zijn studenten op de site aan. Hun eerste werk was het verwijderen van de dichte begroeiing, struiken en kreupelhout, waarmee zowat het hele terrein overwoekerd was.
Na enkele uren werd de archeologische groep plots omsingeld door zwaar gewapende agenten met honden en daalden commando’s met machinegeweren uit een helikopter naar beneden. Ze hadden een tip gekregen dat onbekenden het struikgewas rond het monument aan het verwijderen waren, vermoedelijk om de Romeinse tombe in te richten als gevangenis voor de pas ontvoerde premier Aldo Moro. Een misverstand natuurlijk, maar de archeologen en de studenten beleefden de schrik van hun leven.
Het Mausoleum van Sant’Urbano kan na de tombe van Cecilia Metella als het belangrijkse aan de Via Appia Antica worden beschouwd en bevindt zich volledig verborgen tussen de bomen en het struikgewas. Dat is de reden waarom er nauwelijks foto’s van bestaan. De voorbije jaren verslechterde de toestand van het monument door een gebruik aan onderhoud maar ook door allerlei beschadigingen, veroorzaakt door bouwmisbruiken.
Toen hij nog leefde gebruikte advocaat Anzalone het monument en de omliggende archeologische site voor feesten en picknicks met zijn familie en vrienden. Het Mausoleum van Sant’Urbano en de aangrenzende Villa Marmenia, een belangrijke historische site die in de negentiende eeuw was opgegraven in opdracht van kardinaal Lugari, was in het verleden al vaker het onderwerp van discussie tussen stedelijke diensten en de particuliere eigenaars die zich weinig of niets van de archeologische waarde aantrokken.
Hoewel de overheid sinds 1970 herhaaldelijk probeerde de misbruiken op de site te stoppen, haalde dat weinig uit. Op de site werden barbecues opgesteld. In de grafkamer werd een feestzaaltje ingericht, compleet met een vloertapijt en een kitchenette. Er werd ook een zwembad gebouwd op de site, een ingreep waardoor waardevolle stukken Romeinse bestrating spoorloos verdwenen.
Gianfranco Anzalone werd uiteindelijk gerechtelijk vervolgd. Het proces eindigde in een patstelling: de beklaagde had zich wel degelijk schuldig gemaakt aan allerlei bouwmisbruiken maar werd vrijgesproken als gevolg van een eerder ingestelde wettelijke amnestie voor dergelijke misdrijven. Er gebeurde dus helemaal niets, er werden geen boetes betaald of een herstelling naar de oorspronkelijke toestand geëist. Anzalone (en later zijn vrouw) bleven tot op heden ook gewoon eigenaar van het monument.
Het Mausoleo di Sant’Urbano bevindt zich aan de vierde mijl van de Via Appia Antica, niet ver van het graf van Cecilia Metella en tegenover de overblijfselen van een stenen monument met een podium en een apsis aan drie zijden, die al eerder geïdentificeerd werd als een tempel van Jupiter.
In de buurt van het monument werden in opdracht van kardinaal Lugari opgravingen uitgevoerd onder toezicht van de bekende archeoloog Rodolfo Lanciani. Daarbij werden de overblijfselen blootgelegd van een grote villa die geïdentificeerd werd als de Domus Marmeniae, genoemd naar de Romeinse matrone Marmenia, die zich destijds bekeerde tot het christendom.
Marmenia wilde het stoffelijk overschot van de bisschop en martelaar Urbano, dat eerder was bijgezet in de Catacomben van Praetextatus, een fatsoenlijke begrafenis geven en liet een mausoleum voor de latere heilige bouwen. Na de dood van Marmenia werd de kerk eigenaar van het gebouw en groeide de site uit tot een begraafplaats voor christenen die slachtoffer werden van de invasies van de Goten. Op de site werden tijdens de opgravingen heel wat fragmenten van sarcofagen gevonden en velen zijn ongetwijfeld nog aanwezig.
Het mausoleum bestond in de oudheid uit een ondergrondse en een bovenkamer bestemd voor religieuze ceremonies. In het oorspronkelijke gebouw kon die hogergelegen zaal worden bereikt met een trap. De trap werd afgebroken tijdens de vervolgingen door Diocletianus: de keizer gaf toen het bevel om zoveel mogelijk christelijke ontmoetingsplaatsen te vernietigen.
Het mausoleum werd later op behoorlijk indrukwekkende wijze verbouwd. Er werd een extra ruimte toegevoegd (een soort veranda) en in de dertiende eeuw werd de oude graftombe omgevormd tot een versterkte toren (de Torre Borgiani). Bovenaan het monument zijn de resten daarvan nog te zien. Vlakbij het mausoleum werden ook een groot bad en een waterbassin uit de oudheid gevonden.
