Over de titel van dit stukje is discussie mogelijk. Want waar vind je het mooiste uitzicht over Rome? Is het vanaf de koepel van de Sint-Pietersbasiliek, bovenop de Engelenburcht of vanaf de Monte Mario, de hoogste heuvel van Rome? Of kijk je iiever naar de stad vanaf het terras in Parco Savello of de Giardino degli Aranci op de Aventijnse heuvel? Misschien vind je het uitzicht over Rome mooier vanaf het Vittoriano of het Terrazza del Pincio. Het zijn slechts enkele van de vele mogelijkheden waar je de stad vanuit de hoogte kan bekijken.
Onze favoriete uitkijkplek bevindt zich op Piazzale Giuseppe Garibaldi, waar je vanaf de Belvedere del Gianicolo een fantastisch uitzicht hebt over Rome, met onder meer de Villa Medici links, het Pantheon ongeveer in het midden, en de gevel van Sint Jan van Lateranen rechts.
En daar tussenin, overal verspreid in het decor, zie je ook de talrijke andere monumenten en kerkkoepels die een Romekenner zonder twijfel moeiteloos kan benoemen. Bij helder weer zie je ook de Colli Albani, de Albaanse Heuvels op de achtergrond. Een schouwspel waar je een hele tijd naar kan kijken.
Een tijdje geleden kon je het verhaal lezen over het kanon dat dagelijks om 12 uur vanaf de Gianicolo-heuvel in Trastevere een schot lost, maar dat momenteel zonder publiek moet doen. Niet elke toerist vindt echter de weg naar deze plek die een bezoek nochtans zeker waard is.
Tenminste één keer in je leven zou je de moed moeten kunnen opbrengen om bij mooi weer ’s morgens in alle vroegte een stukje te klimmen om de zonsopgang boven Rome vanaf deze plek op de Gianicolo-heuvel te beleven. Dat is pure magie.
Je voelt en ziet hoe de dag de stad nadert vanuit het oosten, hoe langzaamaan de donkere schaduwen tussen de muren beneden in de stad opzij gaan en hoe aarzelend een toenemende helderheid de overhand neemt.
Daarna kruipt een zacht en vervolgens krachtiger wordend rood vanaf de horizon omhoog. De eerste zonnestralen van de nieuwe dag beroeren de torens en de koepels. Het is het morgenrood van Aurora, de Romeinse godin van de dageraad, die zachtjes de stad kust.
De ervaring is zo intens dat het lijkt alsof de nieuwe dag alle monumentale kunstwerken van Rome één voor één op het ochtendappel bij naam wil noemen, om te benadrukken dat ze nog altijd deel uitmaken van de stad. Na een tijdje ontwaakt Rome dan eindelijk in een alles omvattend licht. Een mooier beeld van de stad is moeilijk denkbaar.
Volgens één van de oudste Romeinse legendes lag op de Gianicolo de door Janus gestichte stad Janiculus. Deze Janus kreeg een aantal kinderen waaronder Tiber die zijn naam aan de stroom gaf. Er is echter geen enkel archeologisch bewijs gevonden dat deze stad ooit heeft bestaan.
Koning Ancus Martius (640 v. Chr.-616 v. Chr.) zou de Janiculum versterkt en verdedigbaar gemaakt hebben tegen vijandelijke legereenheden. In de Republikeinse periode werd op de heuvel altijd een cohort soldaten gevechtsklaar gehouden.
Er zijn echter geen sporen gevonden van een fortificatie tot aan de voltooiing van de eerste permanente brug over de Tiber, de pons Aemilius (de zogenaamde Ponte Rotto waarvan je vandaag nog de restanten in de Tiber ziet staan) in 142 v. Chr.
Wat er hier ook gebouwd werd, het stond waarschijnlijk op de top van de heuvel in de nabijheid van de Porta Aurelia in de lijn van de latere Aureliaanse muur. Het was tevens de eerste aanvalspositie voor Marius en Cinna in de burgeroorlogen.
Reeds in de oudheid was deze heuvel het toneel van legendarische en historische heldendaden. Zo werd de stad in de zesde eeuw v. Chr., nadat Rome koning Tarquinius Superbus verjaagd had, door de Etruskische vorst Lars Porsenna belegerd.
Gaius Mucius, een jonge Romeinse edelman, sloop het vijandelijke kamp op de Janiculum binnen om de aanvoerder te doden. Hij vergiste zich en doodde diens secretaris, waarna hij gevangen genomen werd. Om Porsenna te tonen dat het leven weinig waarde had voor een Romein die zijn vaderland wil redden, stak hij zijn rechterhand in het vuur en liet die helemaal verbranden.
Aan Porsenna zei hij dat pijn en de dood hem niet interesseerden en dat hij pas de eerste was die een aanslag op hem probeerde te plegen. Mucius vertelde dat er na hem nog honderden Romeinen klaar stonden om de Etrusk te doden. Porsenna was onder de indruk van zoveel heldenmoed en liet hem gaan.
Mucius kreeg daarna de bijnaam Scaevola, de linkshandige. In navolging van Mucius gaf een jong meisje, Cloelia, eveneens blijk van een volgens Livius (59 v. Chr.-17 na Chr.) ‘nooit door een vrouw vertoonde moed’. Toen zij als gijzelaar in het kamp van dezelfde Porsenna werd vastgehouden, wist zij met haar lotgenoten naar Rome te ontkomen door de Tiber over te zwemmen.
De heldendaden van Mucius Scaevola en Cloelia zouden er voor hebben gezorgd dat Porsenna vrede heeft gesloten met de Romeinen. Maar Tacitus stelt echter dat Rome uiteindelijk toch door Porsenna werd veroverd en enige tijd bezet is geweest. Pas daarna zou er een vredesverdrag getekend zijn.
De Gianicolo die eeuwenlang buiten de stadsmuren lag, werd pas tijdens de zeventiende eeuw bij Rome betrokken door de bouw van de Mura di Urbano VIII. Die imposante muur, vandaag de mura gianicolensi geheten, was een verdedigingsmuur die in 1643 door paus Urbanus VIII (1623-1644) werd gebouwd om de Vaticaanse muur te integreren. Dat was nodig ter bescherming van de Vaticaanse heuvel en voor een betere verdediging van het deel van Rome dat zich aan de rechterkant van de Tiber uitstrekte.
Langs deze met bolwerken versterkte muur lopen nu de Viale della Mura Aureliane en de Viale delle Mura Gianicolensi. De tuinen die vandaag van de rug en de flanken van de Gianicoloheuvel een grote groene zone maken, zijn de opvolgers van de villa’s en tuinen die zich hier in de oudheid bevonden.
De Vlaamse auteur Maria Rosseels (1916-2005) beschrijft zo’n tuin treffend in haar historische roman ‘Ik was een christen’ uit 1957. Dat boek speelt zich af in het Rome van de vierde eeuw na Chr. en is nog altijd verkrijgbaar.
Op de Janiculumheuvel speelde zich ook een belangrijke fase af in de strijd om de Italiaanse eenheid. In 1849 verdedigde Giuseppe Garibaldi (1807-1882) er de kortstondige Romeinse republiek tegen een overmacht van Franse troepen onder leiding van de latere keizer Napoleon III die paus Pius IX (1846-1878) te hulp was gekomen.
Giuseppe Garibaldi
Na een maand bloedige gevechten op de Janiculum, werd de paus op 4 juli door de Fransen opnieuw in zijn pontificale macht hersteld. Garibaldi werd na zijn revolutionaire avonturen tijdelijk uit Italië verbannen. Hij ging via Tanger naar de Verenigde Staten, verbleef een tijdje in Peru en werkte vervolgens een tijdlang als koopvaarder op een schip.
Nadat hij van premier Cavour toestemming had gekregen om terug te keren naar Italië, vestigde hij zich in 1854 op het eiland Caprera, een eilandje van amper 16 km² voor de kust van Sardinië, waar hij grond kon kopen.
Garibaldi werd in die tijd een overtuigd aanhanger van de Piëmontese (en latere Italiaanse) koning Victor Emanuel II. Vanaf 1859 vecht Garibaldi met zijn roodhemden, een legertje van ruim duizend vrijwilligers, in naam van de monarchie tegen de Fransen, de Oostenrijkers en de paus.
Garibaldi veroverde Sicilië en Calabrië en bracht ten slotte het koninkrijk der Beide Siciliën (ook het koninklijk Napels genoemd) ten val. Garibaldi droeg de macht over aan Vittorio Emanuele, die daarmee de eerste koning van Italië werd. De Kerkelijke Staat had veel terrein verloren, waardoor ze het Italiaanse schiereiland niet meer in tweeën verdeelde.
Lombardije-Venetië werd in 1866 veroverd. Na een mislukte poging die eindigde in de Slag bij Mentana in 1867, moest de inname van Rome wachten tot 1870: door de Frans-Duitse Oorlog werden de Franse troepen weggeroepen waarna de Zwitserse Garde en de Pauselijke Zoeaven met 13.157 man niet veel weerstand meer konden bieden tegen het ondertussen gegroeide leger van 50.000 Italianen.
Een groepje roodhemden op een prentkaart uit 1860.
Giuseppe Garibaldi werd parlementslid en overleed in 1882 op zijn geliefde eiland Caprera, een maand voor zijn 75ste verjaardag. Zijn huis is nu een museum en het eiland zelf is in zijn geheel een nationaal monument. Aan de Largo di Porta Pancrazio op de Gianicolo vind je eveneens een Garibaldi-museum, het Museo della Repubblica Romana e della memoria garibaldina.
Rome werd de hoofdstad van Italië en de pausen raakten hun wereldlijke macht kwijt. Er ontstond een conflict tussen de pausen en koningen dat vele jaren zou duren en pas eindigde met de ratificatie van het Verdrag van Lateranen tussen de Heilige Stoel en de Italiaanse regering onder de fascistische dictator Benito Mussolini in 1929.
Tot zover deze opfrisbeurt van een stukje Italiaanse geschiedenis. Het imposante standbeeld op de piazzale die zijn naam draagt, toont de vrijheidsstrijder Garibaldi in vol ornaat en te paard. Het monument werd ingehuldigd op 20 september 1895.
Het zeven meter hoge bronzen beeld verheerlijkt de vader des vaderlands, ‘eroa del Risorgimento italiano, mitico difensore della libertà dei popoli’, het is een meesterwerk van Emilio Gallori (1846-1924). Op de voet van het monument staat in grote letters ‘Roma o morte’, de lijfspreuk van Garibaldi.
Vier kleinere bronzen sculpturen tonen gevechtsscènes en allegorische figuren. Aan de stadszijde zien we Europa, aan de achterzijde Amerika, rechts toont men de verdediging van Rome in juni 1849 en links het gevecht bij Calatafimi op 15 mei 1860 toen de Bourbons verslagen werden. Op de bas-reliëfs zien we onder meer de landing in Marsala, het verzet in Boiada en de verdediging van de Romeinse Republiek.
Langs de wandelpaden en in de directe omgeving van de piazzale zie je talrijke bustes van soldaten en strijders die een belangrijke rol hebben gespeeld in de opeenvolgende veldslagen. Voor de meeste Italianen is de geschiedenis die zich hier afspeelde verworden tot een ver en ongekend verleden. De personen op de bustes zijn voor de meeste mensen nobele onbekenden. Het verband tussen de straatnamen hier op de Gianicolo en de vroegere helden wordt door niemand meer gelegd.
De omgeving van Piazzale Garibaldi is ook zeer geliefd bij koppeltjes die er hun trouwfoto’s met de stad Rome op de achtergrond laten maken. In de geromantiseerde biografie ‘La vie de Henry Brulard’ schrijft Stendhal ((1783-1842) zelfs ‘ce lieu est unique au monde’ (deze plek is uniek in de wereld).
De Italiaanse componist Ottorino Respighi (1879-1936) geeft in I pini del Gianicolo een muzikaal sfeerbeeld van deze plek, waarbij de pijnbomen zachtjes wiegen onder het heldere licht van de maan. Bij de première deed Respighi voor de zang van de nachtegaal beroep op een fonoplaat, wat aanleiding gaf tot enige hilariteit.
Het was hier op de Janiculumheuvel dat Galileo Galilei (1564-1642) paus Paulus V (1605-1621) en zijn raadgevers had uitgenodigd om door zijn telescoop naar de maan en de maantjes van de planeet Jupiter te kijken. De paus kwam echter niet opdagen, maar stuurde wel kardinaal Bellarmino (Robertus Bellarminus) om een kijkje te nemen.
Bellarmino was een geleerd man. Hij had wijsbegeerte en theologie gestudeerd in Rome, Padua en Leuven. Hij werd in 1570 in Gent tot priester gewijd en in datzelfde jaar werd hij hoogleraar theologie aan de Leuvense universiteit.
Maar ondanks de heldere hemel en de sterrenpracht op de Janiculum, was Bellarmino, die persoonlijk nochtans wel sympathie had voor Galilei, niet te overtuigen van de theorieën die de astronoom verkondigde. In 1616 zou Bellarmino in opdracht van paus Paulus V (1605-1621) Galilei officieel verzoeken om de copernicaanse theorie niet meer in het openbaar te verdedigen.
Maar Bellarmino, een jezuïet, had intussen voor zijn orde in Rome geregeld dat Galilei ook voor hen een demonstratie zou geven met zijn telescoop. De jezuïeten begrepen de theorie van Galilei echter wel. Ze keerden terug naar het Collegio Romano en richtten daar al snel hun eigen sterrenwacht op.
De Duitsse schrijver Bertolt Brecht bewerkte het leven van Galilei tot een toneelstuk waaraan hij achttien jaar werkte. Het ging in 1956 in Berlijn in première kort na de dood van Brecht. In de afsluitende dialoog vraagt de geleerde aan zijn dochter Virginia ‘hoe is de nacht’, waarop ze dialectisch maar poëtisch zegt: ‘helder’. Het zou een verwijzing zijn naar de bewuste nacht in augustus toen de astronoom zijn telescoop demonstreerde aan kardinaal Bellarmino.
Kijkend in de richting van de stad stad, ga je vanaf Piazzale Giuseppe Garibaldi even naar rechts en volg je de bakstenen afsluiting. Waar de bomen van de rijweg beginnen staat op het voetpad de eenzame buste van Menotti Garibaldi (1840-1903).
Hij was de oudste zoon van Garibaldi. Het is de in Brazilië geboren baby die de paardrijdende Anita Garibaldi (1821-1949) in de armen houdt op het krijgshaftige standbeeld dat zich hier vlakbij op de Gianicolo bevindt, op de piazzale die haar naam draagt.
Anita heette eigenlijk Ana Maria de Jesus Ribeiro. Zij was de Braziliaanse echtgenote van Garibaldi en vergezelde haar man tijdens revoluties in Uruguay en Italië.
Had je graag alle foto’s gezien die bij dit artikel horen? Alleen clubleden van S.P.Q.R. kunnen via hun dagelijkse nieuwsbrief deze beelden bekijken.
Lees hier hoe je lid kan worden van S.P.Q.R.
Aanmelden als clublid kan je via deze link
